a shvartser *malekh mit a shpilke in hant

di *nevue fun shvartsaplen 4: a shvartser *malekh mit a shpilke in hant

  A
m'hot im a gants lebn gerufn yinglerish un gut-bruderish: *Moyshe-Itske. un di vintsike vos gedenken im, vos er zhipet in zeyer *zikorn, rufn im itster oykh azoy.
*Moyshe-Itske iz geboyrn gevorn, vayl er hot gevolt geboyrn vern, azoy hot er mir dertseylt. un derbay *soydesdik tsugegebn, az a stade fintstere *koykhes hot nit gevolt derlozn er zol oyfloykhtn, ober zayn viln iz geven shtarker un der gezalbter shrayber *Moyshe-Itske iz geboyrn gevorn - *kdey tsu lebn eybik:
- ot aza vi ikh bin vel ikh blaybn - hot er mikh opgemostn derunterdik un mit a *ponim vi s'volt aroysgekvoln fun a tseshpoltenem shpigl - der toyt hot tsu mir keyn *shaykhes nit. mir gehern beyde tsu tsvey bazundere veltn. a shod vos in toyznt yor arum vestu nit arumshpatsirn iber di gasn. du voltst mikh derkent tsvishn *hamoynim. kh'vel zikh nit baytn vi es bayt zikh nit a shteyn.
er hot zikh shimldik funandergelakht un a banumener getsoygn vayter:
- a shteyn, vilstu zogn, vert bavaksn mit mokh? nu, vet oyf mayn groyser *neshome onvaksn a bord; in a shteyn, vilstu zogn, dremlen funken? in mayne odern zingen zey! un s'iz nokh nit geboyrn gevorn aza shlaksregn mayne funken tsu farleshn.

  B
ikh hob shoyn yemolt gehat di *zkhie tsu farnemen dos gezang fun zayne funken. in di merste *shures hobn di funken farbrent zayn gezang. s'hobn ober aroysgeshlogn fun im lider-funken un lider-fayern vos *kedey zey tsu farleshn iz nokh *beemes nit geboyrn gevorn aza shlaksregn.
*beys undzere shpatsirn un *shmuesn oyfn shlosbarg bin ikh fun im gevoyr gevorn, az in *hilkhes oytoritetn iz er a gvaldiker *apikoyres: fun der gantser velt-geshikhte un velt-literatur onerkent er bloyz di groyskayt fun dray mentshnkinder: *Moyshe rabeynu, Napoleon un Dostoyevski. ale andere zenen bloyz bikher, nit keyn groyse mentshn:
- faran milyardn bikher, bavayz mir eyn lebedikn!
ikh hob gepruvt zikh dingen. tsugebn tsu zayne dray oysderveylte khotsh eyn poet:
- nu, un Bayron, vi kenstu im farleykenen?
*Moyshe-Itske hot a makh geton mit zayn horiker lape:
- er hot gehunken oykh in zayn poezye.
in a zumer-ovnt fun grinlekh-durkhzeikn burshtin, ven mir hobn beyde aropgenidert fun shlosbarg un zikh farnumen tsu der vilie, hob ikh gehat di *hoze aroptsudingen a kapl fun *Moyshe-Itskes eybikayt:
- di ale dray, di greste: *Moyshe rabeynu, Napoleon un Dostoyevski, zaynen dokh geshtorbn. to vi azoy kon es gemolt zayn, az du, *Moyshe-Itske, vest lebn eybik?
a kneytsh hot zikh ayngeshnitn in zayn farzhavertn shtern: a blits oyf a baynakhtikn volkn. a gliendiker shpinvebs hot aroysgeshlogn fun unter zayn *ponim-hoyt. un mit a *kol fun a farblondzhetn ekho in vald hot er opgehilkht:
- eyner ken zikh durkhraysn!

  G
er hot gevoynt oyf Gitke Toybes zavulik, in Meyerkes hoyf, dortn vu s'hot a mol gelebt Motke *Khabad.
zayn tate hot gehat tsvey fakhn: a *katsev un a shteper. mit *katsoves hot er zikh farnumen vintertsayt un mit shteperay - um zumer. vos er hot geton in di andere tsaytn, veys ikh nit. farn zun hot gehaltn der tate, iz genug eyn fakh, der eydelerer: shteperay, un der tate aleyn hot es im gelernt.
ober *Moyshe-Itskes kokhedik blut hot getsoygn tsum shekhthoyz. dortn vu es bleken un reven di *farmishpete kelber un oksn, vu der *shoykhet shpilt fidl oder tshelo oyf zeyere vareme heldzer; dortn vu zayn tate hakt arop fun di oksn a vayle shpeter zeyere topele kroynen, tsit arop zeyere purplne shtivl.
ven s'hot zikh dernentert zayn *bar-mitsve iz der yingl gevorn umruik, nit vi nekhtn-eyernekhtn. er hot bashlosn zikh aynkoyfn in mantsbilshaft mitn rateven khotshbi etlekhe oksn fun dem *khalef.
s'iz geven in a *gazlonishn frost. baginen. ibern shekhthoyz iz gehangen an eyntsiker shtern. *Moyshe-Itske hot zikh *arayngeganvet in shekhthoyz durkh a shmol fentsterl.
an eyntsiker oks, vi der eyntsiker shtern oybn, iz geshtanen tsugebundn tsu a flokn un hot gedriget mit a kopete.
*Moyshe-Itske hot in der oksener pare dervaremt zayne durkhgenodlte oyern.
s'hobn zikh geyavet in shekhthoyz a por dembene yungen mit shtrik un shindmesers. bald hot zikh oykh geyavet in shekhthoyz *megushemdik ongepeltst un mit a shakhtl untern orem, der *shoykhet. der tate hot grod yemolt gehat yortsayt nokhn tatn un hot zikh farshpetikt. un az der *shoykhet hot gehaltn in oysviklen zikh funem pelts, hot *Moyshe-Itske zikh oysgeviklt fun a gekoyletn shotn, *mamzeyrish-flink a hiper geton tsum klots vu der *shoykhet hot aroyfgeton dem shakhtl, aroysgekhapt fun dortn dem *khalef un im farshart unter a bergl palevines.
der *shoykhet iz geven zikher, az er hot fargesn dem *khalef arayntsuleygn in shakhtl. di *katsovim-yungen hobn zikh opgetrogn tsuzamen mit zeyere *kloles. oykh der eyntsiker shtern, vos hot blutik opgeshlogn fun a tsepl ayz, hot mitgenumen in zayn *oyg-zikorn di *soydes fun der erd un iz *nelem gevorn.
ineveynik zenen farblibn tsvey: *Moyshe-Itske un der gerateveter oks.
dervayle hot zikh geyavet in shekhthoyz di zun: der *khalef hot aroysgeblondzhet fun der baheltenish un geshnitn dem *kholel.
itster hot *Moyshe-Itske zikh dernentert tsum oks, arayn tsu im in optsoym tsvishn di flekener tsu shlisn mit im kantshaft. a *mitsvedike ziskayt iz tsegangen in dem yingls glider.
nor ver ken banemen dem *yoysher fun an oks? anshtot optsoln dem ratever mit a shmeykhl, mit hartsiker dankshaft, hot yener take tsu ersht far *Moyshe-Itsken zikh farboygn, ober bald hot er *umyoysherdik im a heyb geton oyf a horn - -

  D
di ale *protim, bilder, nyuansn in *shaykhes mitn oks, hot *Moyshe-Itske mir fartroyt mit yorn shpeter, ven zayne lider hobn shoyn gerevet oyf di gutginerishe bleter fun vilner tog un der poet aleyn iz arayngenumen gevorn in der *khavruse fun yung-vilne.
fun zayn heyzerik banumen *kol bin ikh yemolt gevoyr gevorn, az der oks hot arayngeakert zayn horn in *Moyshe-Itskes *moyekh.
emetsn hot der horn baygekumen.
az *Moyshe-Itske hot zikh *gadlesdik a barim geton, az er vet lebn eybik un az eyner ken zikh durkhraysn, bin ikh a vayle kapabl geven tsu gleybn, az der emetser vemen der horn hot in shekhthoyz adurkhgeshtokhn, dos iz geven *Moyshe-Itskes *malakh-hamoves, vos hot shoyn gehat farnumen a platsdarm in zayn *moyekh.
vi a soldat in blotike okopes, in a *milkhome vos nemt keyn *sof nit, hot *Moyshe-Itske zikh opgevalgert in *meshugoim-hayzer un bloyz *beys di fayer-iberraysn in der tseshpoltener *neshome hot er bakumen urloyb.

  H
*beys eynem aza fayer-iberrays, geven iz es *erev-Peysekh, baym umkern zikh aheym oyf Gitke Toybes zavulik, tsum tsekrishltn mayerl, vu untn, in parter, hot er gevoynt in an eyntsiker kamer mit a firhoyz, hot *Moyshe-Itske derzen vi a hitsel in lederne hoyzn yogt zikh iber der gas nokh a hintl, khapt im arayn in der petlye vos oyfn drong un tsit im a tsaplendikn in a halbkrayz durkh der bloyer linder friling-luft tsu dem veynendikn vogn in der noent.
*Moyshe-Itskes ayngetulyete blutn hobn zikh tseshpilt un tseshalt vi di bafrayte frilingshtromen unter dem dinem geplatstn ayz. hobn im a ris geton fun di odern-leytses. un ot galopirn shoyn zayne hent antkegn dem hitsel in di lederne hoyzn:
- shoyn zolstu mir opgebn tsurik mayn tayer hintl, anit vel ikh oysmestn di shtot mit dayne kishkes.
der hitsel in di lederne hoyzn hot shoyn dervayle bavizn aroptsulozn dem gepetlyetn hintl in dem veynendikn vogn:
- zolst nit bayern az der hunt iz dayner.
*Moyshe-Itske hot geton a heyzerikn reve:
- Hamlet, zog *eydes az ikh bin dayn har... (*Moyshe-Itske hot im azoy a ruf geton, vayl dem hintls *goyrl iz gehangen tsvishn zayn-oder-nisht-zayn).
tsvishn di ayzerne shtakhetn funem vogn, vu s'haylt un bilt un voyet an orkester fun gasnhint, hot zikh halb adurkhgeshtupt mit zayn royt *kheynevdik hentshkele ibern *ponim dos okersht *arayngetfisete hintl un hot zikh kinderish tsekhlipet:
- oy, oy, oy.
- nu, itster gleybstu shoyn? - hot *Moyshe-Itske mit a moyl heyse koyln bafayert dem hitsel.
der *talyen fun di hint hot a glantsikn shmeykhl geton vi a shpliter gloz fun a mistkastn:
- ir zayt beyde ligner. nor ikh gib dir a shans. du kenst oysleyzn di kholyere far nit mer vi tsen zlotes.
tsen zlotes. vu zol er ontapn aza sume? far di etlekhe gildn vos der tate zayner hot im arayngeklimpert in der keshene funem bloyen khalat, *beys er hot im opgeshtat a vizit, hot *Moyshe-Itske oyfn veg aheym ayngehandlt makhorke, a geln khemishn blayer un a bisl papir tsu farmestn zikh mit Bayron un Dostoyevski. geblibn iz im a *shibesh. dingen zikh mit a hitsel iz a baleydikung far di lipn. s'iz tsayt un ort far *maysim. der *goyrl fun Hamletn hengt oyf a hor. koym rirt zikh der vogn iz nito keyn apelatsye. faran eyn mitl: mit *koyekh! tseshlogn dem petlyeman un bafrayen dem *keylevl.
nor s'iz geshen a topeler *nes: funem redl mentshn arum beydn hot zikh dernentert a meydl in a menersher tsveybortner marinarke iber a bloy-bablimter bluzke, vi der okersht oysgepikter friling, un zi hot oysgekoyft mitn *korbn fun ire tsen zlotes dem farkatevetn hintl.
ir nomen iz geven Yetl Gonkrey. un di toplkayt funem *nes iz bashtanen derin, vos baynand mitn hintl hot oykh Yetl oysgeleyzt *Moyshe-Itsken fun zayn elnt.

  U
avek in anshtalt aleyn un zikh umgekert zalbe drit, iz di tukhle kamer oyf Gitke Toybes zavulik ful gevorn mit lebn.
der tate mit di tsvey fakhn hot glaykh derzen az er iz iberik, iz er avek hinyen bay a *korev un hot zikh oysgelernt a dritn fakh: shpiln un farshpiln in kortn bay zayne *khaveyrim di *katsovim.
Yetl iz geven a niderike, a gel-horike, oyb men vil: a blonde. mit a shnirl zumer-shprenklekh oyfn haldz oykh in vinter. eyn shmeykhl hot zikh bay ir gereytst mitn andern un beyde hobn gereytst a dritn - *Moyshe-Itsken. er hot lib gehat tsu dertseyln un iberdertseyln, az tsu ersht iz im Yetl arayn in kop, shpeter - in harts. un az ir hoyt iz a nepldike; un az oyb ir menershe marinarke bay der ershter bagegenish volt geven farshpilyet iber der bloy-bablimter bluzke - volt gornisht nit geshen.
Yetl iz geven a lererke, in a kinder-gortn. zi hot shver gehorevet. shver ober laykht: zi hot gehat atsind far vemen tsu horeven. *akhuts ir eygn moyl hot zi nokh badarft onkormen tsvey mayler. Hamlet iz itster gezesn baym tish vi a polner mentsh.
gekumen aheym fun der arbet (Yetl hot zikh arayngetsoygn tsu *Moyshe-Itsken oyfn zibetn tog nokh zeyer kantshaft) hot zi ersht farkashert di arbl. gekokht, geshayert, balebostevet. zi hot arayngebrakht in kamer a kuperne mednitse tsu preglen varenye un bald hot yeder vinkl zikh tseblendt vi di mednitse.
un der prints Hamlet iz gevorn zeyer getrayer bashitser.

  Z
nit bloyz iber di oyern: di lererke iz farlibt geven in *Moyshe-Itsken iber di *koykhes. zi hot im gegleybt az er vet lebn eybik, az eyner ken zikh durkhraysn. s'hot zi bloyz fardrosn far vos bloyz eyner, nit zey beyde. *Moyshe-Itske hot ayngelernt in Yetlen un ir oysgetaytsht *almay *davke er iz der oysderveylter:
- az a mentsh, Yetele, shtarbt, iz es derfar, vayl di tsol verter, vos got hot bashtimt far im, endikn zikh; ober di tsol verter vos zenen bashtimt gevorn far mir, hobn keyn *sof nit.
an andersh mol hot er tsugegebn:
- du zolst visn zayn, Yetele, az a mentsh nemt un shtarbt avek, hot er nit mit vemen tsu reydn.
zi hot oykh gehert fun im azelkhene treystverter:
- du darfst zikh nit shemen vos du bist geboyrn gevorn a meydl. m'et nokh shraybn vegn dir in di gazetn.
az *Moyshe-Itske flegt leyenen far Yetlen zayns a lid, oder oysreven a dertseylung fun eyn zats di leng a kilometer, flegn zikh ontsindn ire beklekh mit *yeytser-hore-kolirn. deriber hot zi oykh ongenumen *baave zayn lebns-filosofye. bloyz tsu eyns hot Yetl nit gekont zikh tsugevoynen: tsu zayn in mitn-derinendikn aroysgeplatstn gelekhter. az *Moyshe-Itske flegt oysreven aza in mitn-derinendikn, aza nit-derkoyletn gelekhter, flegt zi im bagleytn oyf di klavishn fun ire trern.

  KH
in eyn sheynem tog iz di kamer oyf Gitke Toybes zavulik baraykhert gevorn mit a shtepmashin fun der Zinger-firme: Yetls *matone far ir bashertn. zol er a por *sho in tog, meynt zi, knetn mit zayne fis di luft untn, vet laykhter zayn tsu otemen oybn.
i[n] a sheynem tsveytn tog, Yetl kert zikh um aheym fun kinder-gortn un zi shpatsirt arayn in a karshn-gortn. vos iz geshen, hot zi farblondzhet? neyn: *Moyshe-Itske hot opgeshundn fun di vent zeyere tsendliker yorn alte tapetn un anshtot tsu shraybn mit a blayer, halt er in oysshtepn oyf zey mitn shvartsn fodem fun der Zinger-mashin, *shure nokh *shure, a nay verk.
hinter di alte tapetn, di opgeblyakete, zenen aroysgevaksn di frierdike, shpogl yung un fayerdik.
zint yemolt hobn di vent in zeyer kamer un inem firhoyz ongenumen di kolirn fun di fir tsaytn fun yor.

  T
- du bist mayn lebedike *refue - hot *Moyshe-Itske in a baruikter minut a tsertl geton Yetlen. - azoy vi du bist shoyn ikh, vel ikh zikh durkhraysn mit dir tsuzamen un s'vet giltn, az bloyz ikh aleyn hob zikh durkhgerisn, vayl andersh kon es nit zayn.
Yetl hot im gegleybt.
- mir'n zikh nit *araynganvenen in der eybikayt durkh a hintertir, o neyn - hot er gemoln far Yetlen zeyer perzenlekhn *akhres-hayomim. - ikh hob im nekhtn bagegnt oyf yatkever gas, hob ikh im opgeshtelt un gezogt klor un basheydlekh: mir'n zikh nit *araynganvenen in der eybikayt durkh a hintertir.
- vemen hostu bagegnt? - hot Yetl im aroyfgeshart zayne dernerdike hor funem farzhavertn shtern un zikh farshtokhn a finger.
- narishe mentshn rufn im: toyt. un izn iz er gor a shvartser *malekh mit a shpilke in hant! - un *Moyshe-Itske hot zikh funandergelakht mit zayn in mitn-derinendikn gelekhter.
dem dozikn epizod hot mir dertseylt zi, Yetl, ven kh'bin gekumen tsu zey tsu gast in a zeyer hoykhn *sof-zumerdikn tog.
*beys yenem vizit iz mayn *zikorn oykh baraykhert gevorn mit azelkhe dray gesheenishn:
A. far di por *khadoshim vos kh'hob zi nit gezen iz Yetl ayngetsoygn gevorn, vayl *Moyshe-Itske hot farlangt, az ir talye zol azoy din vern vi di talye fun der Zinger-mashin;
B. *Moyshe-Itske hot zikh *gekholemt, az a tsondokter hot im aroysgerisn a baktson. baginen, ven er iz oyfgeshtanen - Yetl iz an *eydes - hot im der baktson gefelt in moyl. itst vart er, *Moyshe-Itske, der dokter zol zikh vider yaven un monen az der patsyent zol im batsoln.
G. Hamlet iz gevorn a lunatiker. in *levone-nekht zet men bashaymperlekh vi a zilberne hant firt im oyf a zilberkeytl iber di gezimsn un kose dekher fun der shtot. shpeter krikht Hamlet tsurik in bude arayn un oyf morgn veys er fun gornit.
*beys yenem vizit maynem zenen di vent fun kamer bloy geven: an oysgeregnter bloyer himl mit a gildenem ek fun a regn-boygn.
Yetl hot aroyfgeshtelt oyfn tish a fule shisl mit heyse bobes un *Moyshe-Itske hot funandergeviklt an oysgeshtepte *megile un geleyent far mir a foroyszeung, a *nevue, az der hunger vet zikh in gikhn endikn: eyn mentsh vet oyfesn dem andern.
ven *Moyshe-Itske hot geleyent zayne oysgeshtepte shures, hob ikh gefilt vi di nodl fun der Zinger-mashin tantst iber mayn ruknbeyn.

  Y
undzer letste bagegenish iz geven in der ershter nakht fun geto.
a borveser un bloyz in tsoytn fun a hemd, un a *megile untern orem, hot er geflatert vi an odler vos *goysest fliendik, iber di geleymte mentshn-khvalyes, vos hobn koym geetemt iber di geslekh.
a shvartser *malekh mit a shpilke in hant, an eyntsiker un filgeshtaltiker, hot atsind aroysgeblintslt fun di firkantike himlen-on-shoybn un di tseshpoltene beydemer.
di nakht hot zikh aroysgekayklt fun der tsayt un di tsayt iz *nelem gevorn.
*Moyshe-Itske hot aropgenidert mir antkegn a baloykhtener fun zayn eygn blut.
- du meynst nokh alts az eyner ken zikh durkhraysn?
er hot funandergeviklt zayn *megile un ongevizn oyf a *posek:
- mentshnkind, ikh hob zikh shoyn durkhgerisn, ikh bin shoyn eybik.
un er hot zikh funandergelakht mit zayn in mitn-derinendikn gelekhter.
mitn eyntsikn gelekhter iber der ershter nakht in geto.

1980

tsurik:  di *nevue fun shvartsaplen