mayn bobes *loshn

di *nevue fun shvartsaplen 9: mayn bobes *loshn

fun zint ikh gedenk mayn eyntsiker boben, gedenk ikh, az ir bobishkayt hot zikh untergesheydt fun di bobes bay mayne *khaveyrim: zeyere a bobe hot geheysn *poshet: bobe, un mayne - shtifbobe.
un vifl mayn mame hot nit arayngeklapt in mayn kop, az ven mayn *emesdike bobe iz geshtorbn, hot mayn zeyde mit der-o a *khupe geshtelt un deriber gilt zi far a shtifbobe, hot zikh es nit geshnitn in mayn *moyekh.
vedlik mayn *seykhl, geyt emetsn in lebn tsu farminern ir *yikhes.
oykh mayn eygener *yikhes hot zikh ongehoybn eyntsaytik vaklen: oyb mayn bobe iz a shtifbobe bin ikh a shtifeynikl.
un kh'hob derfilt a *rakhmones tsu beydn.
zi hot gevoynt eyninker aleyn bay dem taykhl Vilenke, in der gegnt vos me ruft Poplaves.
ir tatns a guter-bruder flegt ir shikn peklekh fun ander zayt *yam un a mol tsuvarfn etlekhe toler oykh.
der guter-bruder fun ander zayt *yam flegt ir shikn altmodishe oysshtayers far *kales, ale fun zelbikn tsuker-kolir.
zey zenen take fartsukert gevorn fun di moydn bay beyde bregn fun der Vilenke.
*kundeysim hobn tseblozn a fayer, az a dank di breyte, tseflaterte *kale-kleyder, ayln zikh di moydn vos gikher *khasene tsu hobn.
dos redele hot zikh kentik bay ir tatns gutn-bruder fun ander zayt *yam a drey geton un take tsum gutn: di bobe hot ongehoybn tsu bakumen peklekh mit pelerines: blendik shvartse, gefaldevete, vi di khvalyes fun der Vilenke bay nakht *beys a shturem; zilberlekhe mit perlmuterne shupn un azelkhene vos a regn-boygn mit zayne yuste kolirn volt zikh gemegt far zey shemen.
oyf der doziker *skhoyre hobn zikh ober di moydn bay beyde bregn fun der Vilenke nit farshtanen.
far di pelerines hot zi gemuzt zukhn opnemers in *gvirishe hayzer.
azoy vi mayn bobe hot oyfgehert tsu zayn far mir a shtifbobe un kh'hob ir gekreynt far der *malke iber ale bobes fun mayn gas, hob ikh baym ibersortirn un ibertapn in ir hayzke di nay ongekumene pelerines, vos hobn azh geshvindlt far di oygn, ir gegebn an *eytse, vos nor a *khokhem kon zikh tsu dem dertrakhtn:
- *halemay zolstu arumpaden iber *gvirishe hayzer un di damen zoln zikh oysputsn in dayne pelerines bay di shpiglen un shpeter zogn: tsu tayer; shoyn graylekher du zolst aleyn zikh oysputsn oyf *shabes un *yom-tev in an ander pelerine un geyn in zey in shul arayn oder tsu gast bay a *shkheyne, oder kum take in aza ontuekhts tsu der mamen, tsu mir, tsu basheynen undzer boydem-shtibl, un di zelbike damen veln dir nokhloyfn un onbotn far eyn zaydener pelerine a prayz, vos du vest kenen farn gelt koyfn a zilbernem samovar.
mayn klugshaft iz arayn in ir noz vi *yom-kiper-tabek.

  B

az di bobe hot zikh tsum ershtn mol araynlazirt in undzer boydem-shtibl bay der griner brik, oysgefyokevet in ir pelerinediker trakht, iz men ir take nokhgelofn *tsekhushte mit ofene mayler.
ver s'hot mayn boben derkent hot zikh gevundert: "ze nor vi a shtikl *beged iz *bekoyekh ibertsuknetn a mentshn!" un ver s'hot zikh nit gekhapt ver zi iz, hot zikh gevundert vos a *pritste kumt tsu fus in a tsekrimtn un tselomtn hoyf arayn.
az di bobe iz arayn in undzer boydem-shtibl un zikh oysgesheylt fun der pelerine, vos iz geven tsugeheklt baym haldz, un hot aribergehangen ir *oytser iber mayn oysgeshtrektn orem, hob ikh derzen bashaymperlekh az di pelerine, tsugeshikt fun ir tatns gutn-bruder, hot ir opgeton an *emesn *kishef: mayn gevezene shtifbobe iz a *sakh yinger gevorn, s'past gor nit far der *malke fun di bobes azoy zikh tsu yingern.
ir shvartse, shorshndike kleyd mitn shpitsekhikn kelnerl un di hel royte knepelekh, vi rabine-kreln, oyf di breyte manzhetn - iz *moyredik ayngetsoygn bay der talye.
me ken azh arumnemen ir talye mit vintsiker vi tsen finger.
kh'hob oykh bamerkt, az inem oysgeflokhtenem koks ibern vaysn kop hor shtekt a hornodl mit a dimentn *peniml, *meshunedik enlekh tsu der bobes *ponim, ober shtark farklenert, vi a regn-tropn, *lemoshl, iz enlekh tsu a regn.
*efsher iz di bobe vider gevorn a shtifbobe?
neyn, s'iz di zelbike bobe, nor andersh geshleyert.
un heybt zi on reydn, iz ir *loshn eyntsik in der velt:
- Sofokles vestu mir opgebn *kibed-ov... (Sofokles meynt: *sof-kl-sof. tsu der bobes baoyringte oyern iz der nomen fun grikhishn tragiker nokh nit dergangen, un *kibed-ov iz bay ir a sinonim far *kibed-bobe).
- bay mir shpilt nit keyn royal (meynt bay ir: bay mir shpilt nit keyn role).
- brengen brengt zi mir *tomed a nashvarg vos heyst oyf ir *bobe-loshn:
- lamdarine.
s'zet oys vi tsunoyfgeshmoltsn gloz.
*kedey fun dem *toyem zayn, badarf men es frier funandershpaltn, tsezetsn mit a shteyn oder ayzn, a shpliter fun irer a lamdarine hot anustn shier nit oysgehakt an oyg bay der eyntsiker farzesener moyd in undzer hoyf.
m'hot zi gerufn Shishke, di bobe hot ir fargitikt mitn brengen a *matone a *khupe-kleyd, s'letste vos iz bay ir geblibn, un tsugezogt oystsuzukhn far der moyd a *khosn:
- vos hot smikhe na rabon (*smikhe oyf *rabones).
mayn bobe iz a maysterke in preglen brusnitses.
un der geshmakster *maykhl iz bay ir:
- kriminadl (a ripele fleysh oysgeklapt un ayngeveykht mit a flash).
esn est zi bloyz:
- halb zaydene broyt.
az in droysn iz lind, zuniklekh, heyst es oyf ir *bobe-loshn:
- a *maykhldiker tog.

  G

in yener tsayt hobn yinglekh fun mayn gas, in breytzumerdike teg, zikh farnumen *shoen lang mitn khapn zumer-feygelekh, flaterlekh, oyf di tsigelnyes, bay dem taykh Vilie.
m'hot zey gekhapt mit *kol-miney kuntserayen: in hitlen, in alte tsilinders un oykh in meydlzokn ongetsoygene arum drotene reyflekh un tsugebundn tsu a shtekn.
di yinglekh flegn di gefangene brengen aheym, zey durkhshtekhn mit nodlen un optunken in bronfn oder spirt.
azoy zenen zey geblibn fareybikte in kestlekh unter gloz mit zeyere din-dine tseshpreyte gin-goldene un gin-zilberne fligl.
der *malekh iber di flaterlekh iz an *eydes, az kh'hob zikh keyn mol nit izdyekevet iber aza lebndl.
kh'hob mitgetsaplt mit itlekhn *korbn un zikh dervaytert fun di *gazlonishe yinglekh.
geshet un s'kumt tsu undz *erev *rosh-eshone di bobe, mir zoln zikh ale bentshn.
zi iz ayngehilt in a *malkhesdiker pelerine, oysgevebt, zet oys, fun a milkhveg.
anshtot a lamdarine brengt zi itstiks mol an emerl honik.
*mistome iz yemolt geshen epes mit ir koks, oder a beyz-oyg hot opgeton a shpitsl: di bobe hot oyf a *rege aroysgetsoygn di hornodl mitn dimentn *peniml un gevolt ir koks tsu rekht makhn.
nor mir hot zikh gedakht - neyn, kh'bin geven zikher, az di bobe zet in mir a tseshpiltn flaterl un vi eyns fun yene *gazlonishe yinglekh vil zi mikh a fang ton, adurkhshtekhn mit ir hornodl un shpeter optunken in branfn, ikh zol eybik lebn.
*leman hoemes hot zikh take fun der boben getrogn a *branfn-reyekh, vayl dortn vu s'iz geshtanen ir hayzke, baym breg fun der Vilenke, zenen geven broyzn, un di luft arum di broyzn iz aza branfndike, az m'hot gekent *shiker vern baym otemen.
fun shrek oder *hispayles, tsi fun beyde in eynem, hob ikh geton a vistn geshrey un baynand mitn geshrey aroysgeshprungen durkhn ofenem fentster.
dos fentster fun boydem-shtibl iz geven azoy hoykh fun der erd, vi di heykh funem karshnboym antkegn iber.
fun der erd-tsiternish *erev *rosh-eshone iz aruntergefaln funem boym der letster hengl karshn.
ikh aleyn hob zikh di beyner nit tsebrokhn, bloyz di *neshome mayne iz geblibn hinkedik.

  D

dem *sod fun mayn shpringen durkhn fentster hob ikh nit geaylt zikh der boben tsu antplekn, ober a *sod iz a fish vos tsit tsum vereml fun der ventke.
di bobe hot aleyn aroysgetsoygn fun mir dem *sod.
s'iz geshen yemolt ven zi hot zikh gekhapt, az ir hornodl mitn bobishn *peniml iz *nelem gevorn.
- a *balones fun a yingl: nemen a lebedike nodl un dertrinken in der Vilie.
- fun vanet veyste az ikh hob zi dertrunken?
- ikh hob a frayndine un zi veys alts.
- oyb azoy badarf zi dokh visn di *sibe far vos ikh hob *nekome genumen in dayn hornodl!
- mayn frayndine veys take alts, nor di *sibe nakhsol du host *nekome genumen in der hornodl, zogt zi nit.
zi farzikhert bloyz, az di hornodl vet zikh opgefinen.
- zog mir, bobe-leb, vi iz ir nomen?
- zi heyst madam Trulelu. zi iz a dokter.
- az du vest mir dertseyln dem *sod fun dayn frayndine, vel ikh dir dertseyln dem *sod *halemay ikh hob dertrunken dayn hornodl.

  H

der bobes frayndine d"r Trulelu voynt oyf Piromont, nit vayt funem altn feld.
vayber tsien zikh tsu ir mit zeyere krenk vi murashkes mit eyelekh in moyl.
*kedey ir optsugebn *koved, zi nit tsu minern *legabe *doktoyrim fun *mener-min, rufn ir di vayber her dokter. oder her dokter Trulelu.
s'kumt oykh tsu ir in zayn kalamashke der *porits Vernihora.
bay im heyst zi madam.
bay der boben heyst zi: mayn frayndine.
*halemay mayn bobe hot mir nit oysdertseylt vegn ir misteryezer frayndine in di nekhtns-eyernekhtns - vel ikh shoyn keyn mol nit visn.
s'dermont zikh mir atsind, az *beysn bagleytn zi fun mayn boydemshtibl aheym, gezegnt zikh mit mir di bobe *tomid lebn der griner brik un zi aleyn farnemt zikh oyf links, tsum altn feld.
kh'dermon zikh oykh di *mayse vos dertseylt hot ir mayn *khaver Lipe der toybn-khaper: ven zayne a ringltoyb hot zikh opgeshtelt oyfn roytn koymen fun d"r Trulelu, iz fun koymen aroys a fayerdike hant un arayngetsoygn di ringltoyb ineveynik.
volt es geshen an eyntsiks mol, volt es Lipe gehaltn in boykh, ober di fayerdike hant hot shoyn arayngetsoygn in koymen zayne tsvey ringltoybn.
baym aroysdriblen fun der boben a *prat nokh a *prat vegn ir frayndine, hob ikh ir gemuzt tsuzogn, az ikh'l keynem vegn dem nit dertseyln, der mamen oykh nit.
- vu iz dayn frayndine geboyrn gevorn, oyb zi iz take oyf an *emes geboyrn gevorn?
- in Baltermants.
kh'hob fun aza shtetl nit gehert, nor az di bobe zogt Baltermants, darf ikh gleybn.
- a man, kinder, hot zi?
- tsuf-tsuf-tsuf (dos meynt bay ir: tsi oyf, hob geduld a vayle).
- ikh tsuf, bobe.
- zi hot gehat in Baltermants a man.
a groyser kopmentsh.
in eyn sheyner nakht iz er *nelem gevorn.
in a yor arum dervist men zikh: der kopmentsh iz gevorn a *galekh in Roym.
- vu?
- in Roym. sido aza shtetl.
vos vil got?
hot zikh im farbenkt nokh zayne tsvey sheyne tekhter.
kumt er in a vinternakht in a shlitn keyn Baltermants un klapt on in tir...
- nu?
- tsuf, tsuf. der *malekh-hamoves trogt in zikh ale krenk un aleyn iz er gezunt vi ayzn. *beys ir man der kopmentsh hot zikh gelozt in shlitn krikvegs durkhn shtetl, hot im der *malekh-hamoves in *tsure fun a *katsev opgevart, un oyf yenems haldz oysgepruvt tsi zayn *khalef iz a *kosherer.
- un vos iz gevorn mit zayne tsvey sheyne tekhter?
- blind gevorn.

  U

der shpits fun mayn ziser naygerikayt tsu zen di frayndine mit eygene, nit bloyz mit mayn bobes oygn, iz geven in a fraytik, ven di bobe hot gebrakht oyf *shabes a fish un baym tsugreytn dem fish hot fun zayn ingeveyd aroysgefinklt a hornodl.
di bobe hot zi bald arayngeshtekt in ir koks.
- du zest? mayn frayndine hot mikh getreyst, az di hornodl vet zikh opgefinen.
itster farshtey ikh vos mentshn reydn: me ken di Vilie nit farshparn mit a nodl.
az du vest nit hobn tsu mir di gehay (*hoze) vel ikh dir mitnemen tsum dokter.
zi hot mir take anustn gegebn ontsuhern, az mitn yingl (mit mir, heyst es), iz epes nit glat, az me darf aroystraybn fun im di zumer-feygelekh.
eyder mir zenen tsu ir avek hob ikh nokh oysgedriblt bay der boben di nays, az doktorye hot zikh d"r Trulelu oysgelernt bay a *sheliekh fun *erets-Yisroel.
un az hige apteykn, oykh shtetlshe, nemen on mit *simkhe di retseptn, vi nor zey derzeen dem getsuktn untershrayb: d"r Trulelu.
in shtot redt men: zi hot oygn oyf di shpits-finger.
a shpil mit zey ibern *khoyle, un di finger zeen bashaymperlekh vos ineveynik tut zikh.
ober di merste *refues fun d"r Trulelu iz nit tsu bakumen in keyn *shum apteyk oyf der velt.
zi aleyn iz der dokter, zi aleyn di *refue, zi aleyn di apteyk.
mayn bami oystsudriblen vayterdike *soydes vegn ir frayndine hot keyn vazhne *nitskhoynes nit opgehaltn.
- a moyl iz nit tsum esn, a moyl iz tsum shvaygn.
fun destvegn hot zi gehat a bisl aynzen tsum ayntsien ir di *atsomes un oysdertseylt, az oyb nit ir frayndine, volt mit ir geshen vos mit ir *shkheyne: yene hot zikh geleygt frish un gezunt un oyfgeshtanen a toyte.
in mitske derinen iz bay der boben geshvoln gevorn ir leber.
zi hot shoyn oysgeklapt mit a valgerholts ire farshtoybte *takhrikhim.
iz gekumen oyf ire eygene fis di frayndine un ir gebrakht a proshik: tseshtoysene kore fun *ger-tsedek-boym, un di krenk iz avek vi zi, di bobe, volt keyn mol keyn leber nit gehat.
dem *porits Vernihora hot zi gegebn a tsung fun a zhabe er zol zi unterleygn untern hemd fun zayn froy Katazhina, vet zi reydn fun shlof.
ober vos di Katazhina vet reydn oder zikh aroysreydn fun shlof, hot mayn bobe nit gevolt mir dertseyln.
*meshunedik iz di *mayse mitn yidn vos hot glaykh baym araynkumen aroysgeleygt zayn *yikhes: er iz a gebirtiker in Baltermants.
d"r Trulelu hot mit ire lange vies aropgebezemt funem yidn zayn *zikne:
- voste mir dertseyln, *reb merder?
di bobe hot tsugegebn a komentar: s'iz im fintster gevorn in di pyates.

  Z

ven mir hobn opgeredt tsu gastirn tsu der bobes frayndine iz geven a bloziker tog.
der osyen hot shoyn geshpant untervegs.
a volkn hot opgetreyslt a pitsl regn, vi s'treyslt op a hunt s'vaser, ven er kumt aroys fun taykh.
di bobe hot zikh oysgeputst in tsvey pelerines.
eyne iber der anderer.
in droysn iz fort geven keltldik.
fun der eybershter hot zikh gefaldevet a mater, tunkeler blyask fun altzilber, vi der kolir fun a *kidesh-bekher in a *faryosemter shtub.
vi azoy s'hot oysgezen ir untershte pelerine, vel ikh zayn a ligner oyb kh'vel zi moln.
iber der bobes akslen iz geven aribergevorfn a shal, vos aleyn hot zi im oysgeshtikt ven zi iz gevorn tsum ershtn mol a *kale.
di hornodl in koks hot mikh shoyn atsind nit geshrokn.
di bobe hot mir a hust geton in oyer:
- kh'bin take nit Pinte di *gvirte, ober st'mir helfn trogn dem koshik far der frayndine: a teler kriminadl, a lebl halb zaydene broyt un a sloy *emesdikn binen-honik.

  *KH

di frayndine hot gevoynt hinter di hutes in a mayerl fun roytn leym.
dos tsukumen ahin - barg-aroyfik.
di trep - hiltserne, multerdike.
nit andersh: ire viziters hobn do oysgeknotn zeyere krenk.
a zunshtral mit tseshnitene odern, tseshnitn in di kupes glozvarg arum di hutes, hot baloykhtn a meshn tevele mit yidishe *oysyes oyf a tir: madam d"r Trulelu.
kh'hob ober nit gehat s'*mazl zi tsu zen a lebedike, zi zol aroystraybn fun mir di zumer-feygelekh: ven di tir hot ziftsedik zikh geefnt, iz d"r Trulelu gelegn oysgetsoygn oyf dr'erd, ayngehilt in a *yom-tevdiker pelerine, vos di bobe hot ir kentik a *matone gegebn.
oyf ire oygn - sherblekh, un tsvey veksene likht hobn ir gebrent tsukopns.
- tsuf-tsuf-tsuf - hobn der bobes bloe lipn a murml geton - dos loykhtn ir tsukopns ire tsvey blinde tekhter.
un ikh hob getrakht:
nit keyn blinde tekhter loykhtn ir tsukopns, nor di tsvey ringltoybn fun mayn *khaver Lipe.

  1986

tsurik:  di *nevue fun shvartsaplen