dos vintsh-fingerl: dos akhte bukh

dos ershte kapitl

dos dorf N... iz eyns fun yene sheyne erter in Voliner gubernye, vos der *reboyne-shel-oylem, der mayster fun der velt, hot zikh geflayst tsutsugebn zey bezonders a getlekhn *kheyn, un gevolt oysdrukn mit zey, vi mit *oysyes, ru, fargnign, vos zenen im gelegn in gedank.
oyb di Kavkazer un Shveytser hoykhe berg drukn oys di *gvures-haboyre, kukn oyf dir arop mit shtolts, a shrek, *sakones nor tsu tretn oyf zey, un oyb der royshender *yam mit zayne oyfgeturemte falyes dertseyln *rashndik gots shreklekhe vunder, iz di berglekh do arum dem dorf grisn dir gor frayndlekh, farbetn dikh liblekh, kumen tsu gast oystsien zikh oyf zey vifl dos harts glust.
di shtile grine toln dort gibn dir unter *kheyshek - kum, feter, leyg zikh oyfn groz un loz dir tsu a bisl fargnign.
oykh dos taykhl loyft, dreyt zikh dir far di oygn, dort oyf der lonke, shpilndik zikh in baheltenish - ot bahalt zi zikh tsvishn dem tsheret, vert farshv[u]ndn, un ot shpringt zi fun dort aroys, vayzndik zikh far dir mit dem gantsn puts: mit brilyantn, gildene fliterlekh - *matones, vos di zun, di libe *mekhuteneste, git ir, kushndik, shpilndik zikh in ir.
zi vinkt dir, kneytshlendik zikh, untermurmlendik shtil - un du tsegartlst zikh, un, vi di mame hot dikh gehat, arayn tsu ir, opfrishn zikh mit groys *kheyshek!
es shteyt far dir dort a vald, boymer-sosnes, hoykhe in himl arayn;
di gedikht farvaksene kep farplonten zikh in eynem, oysmakhndik eyn gevelbt kupol oybn;
di glate shtamen zeyere zenen vi hoykhe glaykhe zeyln, vaytlekh opgetretn eyner fun dem andern;
dos grine groz ligt, vi a zaydener mit blimelekh geshpreynklter kovyor, zey bay di fis.
onkukndik es dakht zikh dir epes nor take a *bes-hamikdesh.
dos shmekndike smole fun di boymer - dos iz *ktoyres, dos shpiln fun di feygelekh oyf di tsvaygn - dos iz der gezang fun di *leviyim.
epes filt zikh dir a heylikayt, a shtile-zise *ru, a beynken, a tsien tsu a lebn - in hartsn a heyse *tfile tsu dem, vos lebt eybik!...
un in di dozike getlekh-sheyne gegntn kumt der mentsh un shtelt a "goralnye", a branfn-breneray, *lekoved dem goldenem kalb!
dos dozike hoyz heybt oyf mit *khutspe akegn himl di noz zayne, dem koymen heyst es, fun velkhn es zetst aroys a roykh, vayt trogndik zikh in der velt arayn, farshtelndik di shayn fun der zun un farshvartsndik altsding, vos shteyt im in veg.
di niderike poyershe hayzlekh zeen zikh on vi gornisht akegn yenem hoykhn hoyz, vi di oreminke poyern aleyn akegn dem *porits funem dorf.
yo, azoy iz es take, sheynes un *mieses, guts un shlekhts gefinen zikh eyne akegn di andere zint di velt shteyt, un vos der almekhtiker tut in zayn veltl, tut nokh der *sotn im akegn.
mit vaser hot der *reboyne-shel-oylem bashtroft fartsaytns di zindike mentshn, iz gekumen der *sotn tsu zey mit zayn shtrof - mit vayn, mit branfn.
un di shtrof iz nokh fil erger fun der ershter.
vaser - dos iz geven a *tsore nor oyf a tsayt, far dem *dor-hamabl, branfn ober, dos iz a *tsore an eybike.
Noyekh, der ershter "erd-arbeter", der barimter poyer in zayn tsayt, hot gelebt, er mit zayn hoyzgezind *besholem, briderlekh in eynem;
vi bald er hot lib bakumen dem trunk, gevorn *shiker, iz geshen *miese zakhn...
un onshtot *sholem, frayndlekhkayt, brudershaft vert a dervayterung, krig, fayndshaft tsvishn zayne kinder, un *Kham - *Kham vert an *eved knaani, a knekht tsu zayne brider!
fun yene tsayt on tsiet es zikh di knekhtshaft un iz gevorn a *tsore, a klog oyf *dor-doyres!
dem regn-boygn hot der oybershter gemakht in volkn tsum tseykhn, es zol mer nit zayn keyn *mabl, di velt tsu fardarbn, un goralnyes, shenken shtelt der *sotn, *shiker tsu makhn a velt mentshn.
kol-zman *shikres vet zayn, vet oremkayt, grobkayt, umvisnhayt, geshleg, oysgelasnkayt nisht oyfhern - un *Kham vet zayn an *eved knaani tsu zayne brider!
a lange aleye tsvishn tsvey *shures hoykhe boymer firt funem dorf N... biz tsum *poritss hoyf, vu es gefinen zikh sheyne gebayen, frukhtgertner mit nokh gute zakhn tsum fargenign, un het vayt arum tsien zikh felder, lonkes, velder iber berg, iber toln, vos gibn tsu dem hoyf dem zibetn *kheyn.
ot do voynt es der *porits Yahn, lebt zikh op gute yorn.
in eyne fun di sheyne zumerteg, far nakht, iz a karete mit a por tayere ferd geforn funem hoyf durkh der aleye un tsukumendik tsum trakt baym dorf hot zi zikh opgeshtelt.
in karete zenen gezesn tsvey parshoynen, di *penimer hobn zey geloykhtn, vi geveyntlekh nokh a gutn geshmakn mitik.
fun dest vegn iz geven gring tsu derkenen in dem *ponim fun eynem, az er iz untervorfn dem tsveytn, a gresern fun im.
- gut vos ikh hob mikh dermont! - zogt der greserer parshoyn, aroysnemendik fun der buzem-keshene a *farkhasmet brivl - dos brivl hot mir gegebn Dunays zun tsum foter, dem "oyfzeer" do in keler fun branfn, un far *kas oyfn feler, vos ikh hob bamerkt dort, iz mir dos brivl dervayl aroys funem zinen.
- ikh farzikher aykh, herr revizor - zogt der ander parshoyn mit aza mine, vi er farentfert zikh - ikh fardek nit di feler fun di mentshn, vos dinen unter mir.
nit eyn mol nor hob ikh Dunayen gevornt.
vos tut men ober mit mentshn, abi ver azelkhe, vos bakumen shteles nor vayl zey hobn a shtarkn *tsad, oyf velkhn zey dufen?
- iber hoypt ze ikh, az Dunay farshteyt zayn zakh, un git zikh mi tsu ton zayn shuldikayt - zogt der revizor, farkrimendik di noz, gebndik dermit ontsuherenish, az di *mesire shmekt im nit.
- gants rikhtik, mayn herr.
fun di ongevorfene mentshn shteyt Dunay fil hekher i mit zayn farshtand, i mit zayn orntlekhkayt un mit dem gantsn banemen zikh zaynem.
ale akhtn im do derfar.
der *porets hot mir oykh gezogt haynt baym mitik: "*Shmu'l iz a *bekovedik yidl!"
- un vos tut men mit dem dozikn brivl?
- git es mir. vel ikh es optrogn un bald tsurikkumen.
- a sheynem dank aykh, herr *Yarkhi!
*kdey tsu farkirtsn dem veg iz *Yarkhi durkh di gertner gegangen tsu Dunays voynung.
in yenem tog iz geven epes a *khoge, zenen di poyern, fun kleyn biz groys, geshtanen gantse redlekh oyf der gas, tsvishn zey a bisl bazoyfene, oyfgeroymte, ale on hitlen, un shtil iberredndik zikh tsvishn zikh, gekukt fun der vaytns oyf der karete mit groys opshay.
der eltster fun di kleyne *shkotsimlekh vayzt mit a finger oyf der karete, haltndik di hant oyfn moyl, vos s'batayt: sha, *derekh-erets far di *adoynim!
- az zey zenen politsayske, to vu zenen bay zey di meshene knep? - vundert zikh eyn *sheygetsl.
- epes got nit dos makhn mit di hent, nit der kuk, dos dreyen mit di oygn, un nit dos *kol vi bay politsayske - zogt der tsveyter, shushkendik zikh oyf a kvitsh - a politsaysker az er redt, geyt dos *kol im aroys vi fun boykh, di oygn farloyfn im mit blut.
er iz beyz a shrek un klapt mit di kulakes.
Mikita undzerer iz eyn mol gefaln oyf dr'erd, bakumen di *nikhpe fun yenems a hik.
Mikhays vayb hot *mapl geven far shrek fun zayns a geshrey.
un di dozike, ot-o, reydn epes gor shtil un kukn vi ale mentshn, ver zoln zey zayn?
- laptsiznikes. sha!
- vos?
- sha, shat, sha!
di kleyne viln aynshtiln eyne di andere mit a *min shushkenish, gor toyb tsu vern.
"laptsiznikes un yene *adoynim mit di meshene kneplekh, ver fun zey iz greser?" - di dozike *shayle vert fargebn tsvishn di groyse, dervaksene poyern, un fil fartrakhtn zikh oyf ir, kneytshndik dem shtern.
- keyn greser funem *sar-hamashkim, vos hot tsu zogn ibern branfn iz gor nito! - *pasket eyner an alter, vos hot nit faynt dem bitern tropn.
- ot di laptsiznikes esn varemes in hoyf - helft unter nokh eyner dem ershtn - zey esn, trinken bay undzer *porets.
epes a shpas!
- un zey zenen yidn?
- yidn. derkenst zey den nit in der noz?
- un esn *khazir?
- esn *khazir un hobn *hanoe. lekn di finger.
- un *Shmul zogt - makht mit geshpet eyner fun di dorfs-leytsim - *Shmul undzerer zogt: *khazir - fe!... *treyfe!...
oy-vey mir, *Basye, gi mi (gib mir) kugele!... kugele - gut! tsimes - ay-ay!...
eyn mol hob ikh tsugeleygt a finger im tsum moyl, zogndik: na, *khazir!
az *Shmul mayner tseshrayet zikh:
oy-vay, glaykh vi ikh volt im gekoylet.
visht di bord, di lipn, shrayendik in eyn otem:
oy-vay, oy-vay!...
- *shabes, fraytik-tsu-nakht, kum ikh tsu *Shmuln in shtub, farleshn di likht - dertseylt Yurke, der *shabes-goy - oyfn tish bay im iz *khale, keleshkelekh, a fleshl branfn, sharfer, take vos branfn heyst, un der *reyekh fun fish fargeyt mir in der noz.
Shmul zitst zikh baym tish, dos *ponim shaynt im, un er terelayket, murmlt unter, epes klogndik, veynendik, epes bet er zikh vi a kind, alts take: oy-oy, tatele, mamele!
ikh veys nit vos er vil?
khale iz do - es!
branfn do - trink!
tsu vos, ha, veynen?
Basye zayne ober veyst. geyt zi un breyngt im tsimes.
est er op dem tsimes un vayter take getereleyket, vayter take geveynt.
ikh shtey, vunder mikh un dos harts rayst mir far *rakhmones oyf im.
lesof tut er zikh a khap, git mir a glezl branfn mit a shtik *khale un ikh gey avek freylekh.
- *emes take - rufen zikh on a teyl poyern - *Shmul iz a yid, fun dest vegn an erlekher man iz er take.
vos *emes iz *emes.
a mol in a noyt hot men fun im a *toyve oykh.
- geyt, hert, vos der dorf-shrayber undzere zogt oyf im un oyf ale yudakes fun zayn "*nemone" - misht zikh arayn mit a vort pakhom fonfevate, a shtikl *kohols-man in dorf - der shrayber zogt, az zey zenen pyavkes, zoygn oys undzer blut, fresn oyf undzer mi, altsding vos in der kort, zogt er, zenen zey.
- et! - makhn alte, genite poyern - fun azelkhe vi der shrayber iz keyn *raye nit.
zeyer feler leygn zey aroyf oyf andere.
meynen, farblendzen undz dermit di oygn.
khapt zey ale der *ruekh!
- far ale iz nit genug eyn *ruekh - lozt zikh hern a shtime in dem *oylem - zey zenen zeyer fil do, ot di sheyne layt.
ot zoln zey geyn tsu ale, ale *rukhes!
der doziker *Shmul, oder Dunayske baym shpitsnomen, iber velkhn es redt zikh do - dos iz undzer *Shmulik der tandetdik, vos gefint zikh oyf a shtele bay der "goralnye" in dorf shoyn a fir yor.
un *Moyshele zayn zun lernt in der rabiner-shul.
*Yarkhi iz tsurikgekumen un di karete hot zikh gerirt funem ort.
di dorfslayt bagleytn zey mit di oygn.
shteyen nokh a hipshe tsayt un filozofirn, biz di zun hot zikh gezetst un di tsherede iz *rashik gekumen funem feld.
un in der eygener tsayt ven di karete iz aroys fun eyn zayt dorf, iz fun der anderer zayt dorf arayn a vogn un tsugeforn glaykh tsu *Shmuliks voynung.
an alter man geyt arop funem vogn mit a kleyn klimekl in der hant un geyt arayn durkh a niderik tirl in a fartsoymtn dorf.
vi nor *Shmulik un *Basye hobn im bamerkt, zenen zey gelofn im akegn mit a *simkhe, a freyd, beyde in eyn *kol:
- *reb *Avrom!

dos tsveyte kapitl

*reb *Avrom hot zikh shtark geeltert far der tsayt fun di letste fir yor.
di tsugekumene kneytshn im oyfn shtern zenen azelkhe, vos *tsores makhn zey, un fil fun zey hot im *Moyshele gemakht.
di *mayse mit *Moyshelen iz funem onheyb bizn *sof geven a lange keyt fun *yisurim un hartsveytik far *rebe *Avromen.
di trern fun *Moysheles muter, ven zi iz arayngefaln in *bes-medresh mit a geveyn: gevald, *rebe *Avrom, vu iz mayn zun?!
un di *memres, vos zenen iber *Moyshelen gefaln dernokh, hobn vi a meser geshtokhn *reb *Avromen in der zibeter rip.
er hot alts bashuldikt zikh aleyn, az di gantse *tsore iz nor tsulib im.
er hot dokh *Moyshelen geshikt oyftsuzukhn ergets Hershelen.
Moyshele iz avek un nit mer tsurikgekumen.
un az shpeter hot zikh tsetrogn iber der gantser shtot dos nayes az *Shmulik der tandetnik iz *derharget gevorn, un di *rotskhim zayne, Mikhay un *Gavrilo, zitsn in turme, iz *rebe *Avrom shier nit arop funem zinen, azoy shtark geergert hot er zikh.
- oy-vey! - hot dos harts in im vey-geshrign - Mikhay un *Gavrilo hobn *geharget *Shmulikn un ikh - *Moyshelen! zey hobn *geharget dem taten, un ikh - der zun.
zey hobn gemakht *Basyen dos vayb, far an *almone, un ikh hob gemakht *Basyen, di muter, far a vister, troyerdiker mamen.
ikh in eynem mit di *rotskhim hobn mir farvist dos hoyz fun oremenke, nebekh, vos zeyer tayerer zun iz zey geven der eyntsiker treyst in der biterer noyt, un di letste hofnung zeyere oyf shpeter.
atsind iz nishto, nisht keyn foter, nisht keyn zun - un *Basye mit di kinder zenen geblibn elnte on a *shum onhaltenish.
afile geyn tsu zey mit a treystvort fartrogt mir dos harts nisht, vorem vi vel ikh kukn zey, di umgliklekhe nebekh, in *ponim arayn?
un az dernokh hot zikh dervizn oyf klor, az *Shmulik mitn zun zenen gor arayngefaln in yidishe hent, in di hent fun *Shneyer-Volf un zayn *shutef, vos zenen "khapers", un durkh groyse *nisim zenen zey aroys fun zeyere hent un lign beyde krank, tseshlogene, farvundete in Z-er *biker-khoylim - hot *reb *Avrom gedankt, geloybt dem oybershtn mit freyd, vos *Moyshele mitn foterlebn.
nor mit der freyd tsu glaykh iz gevaksn zayn *tsar, aroyszeendik, az in dem umglik iz nit shuldik keyner, nit Mikhay, nit *Gavrilo, nor er eyner, dermit vos er hot zikh banarisht, gleybn eynem epes, a vild-fremdn, vos heyst *Shneyer-Volf, nisht tsu dervisn zikh frier, ver iz er un fun vanen iz er?
take gleybt der oybershter, vos er hot bafrayt *koshere, reyne *nefoshes fun di "khapers" hent, ven nit, volt dokh *Shmulik un *Moyshele geven atsind zelner, zikh gelernt haltn a biks, vi tsu shisn in der *milkhome - un der gedank aleyn, az durkh zayn banarishn zikh hot gekent azoyns zayn, gekent umgliklekh vern a gantse familye, iz genug geven, ontsumakhn im groyse *yisurim.
dertsu nokh hot im gekrenkt i dos oykh, vos bay yidn zenen do azelkhe *miese *nefashes, *gazlonim, khapers un far hartsveytik aroyfgeleygt di shuld oykh oyf fil andere fun undz yidn.
reb *Avrom iz *beteve dokh a poet, un vi a poet, az im tseshpiln zikh di geblitn, hot er oysgelozt zayn shver biter harts tsu alemen, geklogt un gezogt:
"oy, vi tif gefaln du bist, mayn folk, mayn orem, umgliklekh folk!
ale ayere hundert-toyznter, vos zenen gekoylet gevorn fun *Tites haroshe *beshas dem groysn *khurbn: vos zenen umgekumen, farbrent gevorn oyfn fayer in Shpanyen, nokh un nokh azelkhe geshokhtene, umgekumene - di ale in eynem farbitern mir nisht azoy dos lebn, vi di nez, velkhe yidn aleyn raysn zikh eyne di andere op, vi di *tsores un leyd, velkhe ir aleyn tut eyner dem andern on.
oyf yene *derhargete, umgekumene in fayer, in vaser hob ikh nokh a treyst: *giboyrim!
zey zenen geshtorbn far dem foterland.
*kedoyshim! zey zenen umgekumen oyf *kidesh-hashem.
ober gevald vos zol ikh zogn oyf di vos vern *derharget durkh ayer beyzer tsung, oyf di vos vern di *kapore durkh aykh aleyn.
oyf petsh fun fremde veyn ikh un zog:
nishkoshe, gute un shlafe laydn oft in der velt.
meglekh *efsher, yene veln nokh a mol zikh batrakhtn un *kharote hobn.
nor az gepatshte patshn, az tsedrapete drapen, gefangene fangen, gepaynikte paynikn eyner dem andern, veyn ikh un hob - oy-vey! - gornisht vos tsu zogn...
oy, vi gefaln, tif gefaln du bist, mayn folk *Yisroel!"
un vifil kneytshn hot gemakht oyf *reb *Avroms *ponim di *mayse mit Hershelen un Beylen!
reb *Avrom hot zikh shtark *metsaer geven oyf di dozike umshuldike kinder, nebekh, oykh deroyf, vos bay undz gefinen zikh hultayes azoyne, vos farshvartsn dos *ponim fun *Yisroel mit zeyere *miese *maysim.
un in aza tsayt, ven *reb *Avrom hot zikh geneytikt in *Refoels gezelshaft, aroystsushlogn a bisl fun zikh dem *tsar in a *shmues mit im, badarf zikh grod azoy makhn, az *Refoel farlozt oyf *tomed Glupsk un bazetst zikh in der barimtn handl-shtot Layptsik.
un dos bazetsn zikh zayns dort iz im gekumen gor umgerikht durkh *reb *Osher dem mekler.
az *reb *Osher hot gezen, *Refoel heybt on ayntsuhaltn zikh makhn *asokim un es helfn nit keyn *taynes, keyn dringenish ibertsureydn im, hot er *matriekh geven di noz zayne, optsushmekn gut dem *tam derfun, far vos geyt *Refoel hart bay dr'erd.
gemeynt hot er dermit nit azoy di *hanoe funem shmekn vi, nebekh, di *parnose.
vayl di fardinstn zayne, mer oder veynik, hot zikh gevendt in dem, vi groys di *asokim *Refoels zenen geven.
az *Refoel hot do haynt shtark farklenert zayne *asokim, iz *reb *Oshern shtark eng gevorn, un hot gelitn mangl.
di naye kapote, vos er hot zikh geneyt, *beshas *Refoel hot durkh im gemakht groyse gesheftn, hot zikh oysgeribn, nit gehat shoyn keyn *ponim, er aleyn hot oykh farloyrn dos *ponim, iz shoyn nit oyfgenumen gevorn bay di kremer *bekoved azoy vi frier.
iz er a mol arayn ergets in a kleyt, hot men im gezogt "*borekh habo!" mit a halbn moyl, kukndik im in *ponim, *efsher iz er gekumen mit a gesheft;
zeendik ober, az s'iz nishto fun vos tsu reydn, iz shoyn nishto mit vemen tsu reydn, men hot *poshet mer keyn kuk oyf im nit geton, glaykh vi er iz gor oyf der velt nishto.
emes take *reb *Osher hot denstmol gehat genugtsayt zikh tsu basheftikn mit politike, vos er hot lib gehat vi dos lebn.
mentshn *batlonim, vos lekhtsn nokh nayes, flegn zikh arumklaybn arum im in mark, in *bes-medresh, un er flegt zey ibergebn vos es tut zikh dort in di hoykhe fentster, vos es farloyft zikh in di *medines, derklerndik altsding mit zayn glat tsingele - ober far azoyne *droshes flegt er nit bakumen keyn groshn.
un "Frankraykh zayne", vos zi iz im tayer geven mer fun ale *medines un flegt zikh shtark opgebn mit ir, heybn zi oyf drukes, hot im keyn eyn *prute nit ayngetrogn oyf zayne baderfenishn.
deriber iz *reb *Osher getsvungen geven *matriekh tsu zayn di noz zayne, tsu shmekn un tsu gefinen dem *tam, far vos hot *Refoel oyfgehert makhn gesheftn - un *kefi dem meklershn *seykhl zaynem hot er geshmekt un take gefunen.
*reb *Osher hot, onshtoysndik zikh mit zayn kepl fun eyn zakh oyf deranderer, gemakht a gedrang azoy: *Refoel iz dokh a groyser *berye, psss!
a *livyosn tsvishn undzere *sokhrim, kleynitshke fishelekh.
vos iz far azelkhn Glupsk?
a kleyn taykhl!
er badarf hobn a *yam, oystsushpreytn di flederflosn un shvimen dort fray.
aza *yam iz nor oder Moskve, oder Layptsig, tsvey barimte plets in der *miskher-velt.
meyle Moskve bin ikh *moykhl, vayl voynen dort kumt on a yidn mit grine verem, mit azelkhe mitl, voszenen nit *lekoved far aza mentshn vi *Refoel.
muz ikh, heyst es, zogn - Layptsig.
un azoy take iz *mekhayev der *seykhl, Glupsker kremer batsien dokh take *skhoyre fun Layptsig, kukn shtark aroys oyf Layptsiger *skhoyre.
fun der Layptsiger boyd *Elye-Leyzer dem *bal-agoles iz oykh gedrungen az s'iz aza.
vorem zolt es andersh zayn az nit azoy, iz dokh di *kashe, vos lozt mikh di boyd hern, un *Elye-Leyzer, er vos lozt mikh hern?
nor nit itlekher *soykher ober ken ahintsu forn.
vayl s'iz zeyer vayt, es broykht groyse *veg-hetsoes, dos *loshn dort iz *meshune, dos lebn *vild meshune un der narisher daytsh in gantsn iz *meshune. nu, *bekheyn?...
bekheyn iz gedrungen, az *Refoel vet zikh bazetsn in Layptsig.
dermit vert shoyn farentfert, vos men hot im di teg gezen etlekhe mol reydndik mit *Elye-Leyzern.
eyn mol hot men im *afile gezen batrakhtndik di yazde un tsukukndik zikh tsum kleyn kupernem ferdl, vos talebendet zikh hinter der boyd same in der mit.
yo, *Refoel meynt Layptsig.
di *shayle iz ober, far vos?
dos heyst, vos meynt er dermit?
a mentsh, vi mir veysn, nemt dokh nit plutslim fun der heler hoyt un iz *meshane-mokem, glat azoy zikh, frish, gezunt un *meshuge, saydn er meynt dermit *eysek, a shtikl fardinstl.
to vos-zhe fort iz *Refoels meyn?
muz men zogn, az er meynt vern in Layptsig a komisyoner, tsi an ekspeditor far oyslendishe *sokhrim, dos heyst, er vet zitsn in Layptsig un lifern *skhoyre fun di dortike fabrikes aher, tsu undz in land.
im-keyn...
oyb yo azoy - trakht er a vayle, tut a shtel-oyf di noz, a ruk dos hitl, un a fayerl vayzt zikh im in di oygn far freyd, vi getrofn a retenish - ha-ha!
ot dos meynt take der *posek: "שׂמח זבולן בצאתך!" - frey zikh, mekler, mit dayn aroysgang.
gey, tu, *reb *Osher, *letoyves di hige kremer un oykh fun dayn *toyve, fun dayn *hanoe vegn!
un *reb *Oshern tuen zikh a heyb di fislekh, es tsenemen zikh im fun der kapote di poles, er loyft, zogt oys dem *sod di kremer, forshtelndik zey mit zayn *pe-kodesh di groyse *toyve, vos ken zey derfun aroyskumen, *im-yirtse-hashem, in der tsayt funem arumloyfn zaynem vert oys politike in Glupsk.
di *batlonim lekhtsn, nebekh, nokh nayes, rufn im: *reb *Osher!
vos hert zikh epes *khadoshes?
un er - keyn vort, vinkt nor fun der vaytns mit a finger un loyft.
un *beshas *reb *Osher loyft do azoy arum, zitst *Refoel bay zikh tsuhoyz in gehakte vundn.
nit far aykh gedakht, zayne *yisurim, yidishe *sokhrim!
onzetsn iz dokh bay undz a gants geveyntlekhe zakh.
az a *soykher zetst on, *afile etlekhe mol, iz vos? gornisht!
oder er fort zikh avek oyf a kurtser tsayt ergets, oder er farshpart zikh in der heym bay zikh take, tut zikh voyl, makht zikh a kimpet un vart iber biz der *rash vert geshtilt.
nit azoy iz ober *Refoel.
koym hot er bamerkt a lokh in di *asokim zayne, khotsh zi iz nokh geven fardekt, iz im gevorn a lokh in hartsn.
er hot zikh gegesn far zayn khapenish, aylenish di letste tsayt, tsu makhn gesheftn nisht gut barekhnen zikh, azoy vi frier.
blaybn do, in Glupsk, iz im ummeglekh geven, vider-zhe antloyfn fun danen, *mayse-ganev, iz oykh shlekht.
s'iz im biter un fintster.
un az *Refoel hot zikh genumen a tog, aniderzetsn zikh eyner aleyn bay zikh in tsimer nebn di bikher un makhn a klorn *kheshbn, iz *davke dos hoyz ful geven vi a birze mit kremer un es hot zikh dem gantsn tog nisht tsugemakht di tir, der aroys, der arayn, ale viln makhn durkh im gesheftn mit di daytshn, mit di fabrikantn in Layptsig, vuhin er fort heyst es, zikh dort tsu bazetsn, forleygndik im far zayn *tirkhe gute konditsyes.
frier hot *Refoel opgeleyknt di gantse zakh, az got *loy hoye, im iz *afile nit ayngefaln zikh bazetsn in Layptsig.
nor dos opleykenen zayns, hobn di kremer getaytsht, dos iz fun *Refoels zayt an *oyber-hasbore, er vil zikh oysdreyen, mit zey nisht handlen, hot es zey shtark geart.
vi er volt zey opgegosn, *mekhile, mit a pomoynitse.
oyb azoy, hobn di baleydikte, nebekh, zikh ayngeshpart, shteyen far zeyer *koved, reydn iber im azoy lang, biz zey veln im iberreydn.
az *Refoel hot gezen vi vayt di zakh geyt, hot er zikh ongehoybn tsu batrakhtn, ha, *efsher iz es *beemes far im a glaykhe zakh?
efsher iz es a vink funem oybershtn vi aroystsukhapn zikh fun der klem un *poter vern fun ale *tsores.
shoklt er mitn kop tsu di kremer oyf yo, heyst es, un zogt, frier shtamlendik, dernokh take reyne verter: ikh tu aykh tsulib, *raboysay! nor a *tnay reyd ikh mit aykh oys, ir zolt optsoln bald oyf di vekslen ayere far Lodzer *skhoyre, mir zoln endikn undzere *asokim do far mayn avekforn.
di kremer iz der doziker *tnay geven biter-gal, zey ongemakht boykhveytik, nor far groys *kheyshek tsum handl mit Layptsig hobn zey *kloymersht ongenumen a shaynendik *ponim.
reb *Osher der mekler fun zayn zayt hot zey untergeshtupt, untergetribn, *nevies-zogndik, az zey shteyt fir groyse fardinstn.
di kremer hobn zikh gemakht harts, getsolt di *khoyves oyf di vekslen - un *Refoel iz aroysgeforn fun Glupsk in *Elye-Leyzers boyd mit dray ferd - zey, klingendik mit kleyne gleklekh oyf di heldzer fornt, un dos kleyne kuperne ferdele, bomblendik zikh, klapndik in der boyd fun hintn.
azoy tshakendik iz *Refoel geforn, zikh ongeforn un gekumen keyn Layptsig, vu er hot geefnt zayn ekspeditsyons-kantor.
shver iz geven *reb *Avromen sheydn zikh mit aza getraye fraynd vi *Refoel, un shver iz es oykh geven Hershelen.
Refoel hot dokh im arayngenumen tsu zikh in shtub, zikh mit im opgegebn, im geholfn vi vayt meglekh, haynt nokh *Refoels avekforn iz er dokh geblibn vi oyfn vaser.
er beynkt, er laydt ashrek un iz shtark funem *ponim arop.
shoen-lang zitst er in *bes-hamedresh, in a vinkl, di *gmore ligt ofn far im oyfn shtender un er lernt nit, nor zitst shtil fartift in di gedanken.
er trakht un hot oyf vos tsu trakhtn.
er trakht fun *Refoeln, dem libn tayern *Refoeln, vos geyt im azoy op.
oykh fun Beylen, zayn harts, zayn *neshome, vos iz avekgeforn aheym, tsurik tsu di eltern ire.
er trakht oykh funem "vintsh-fingerl" un des glaykhn vunderlekhe zakhn, fun velkhe men ken raykh vern.
er hot zikh shtark gebobret in yene *mine *sforim, vi der *seyfer "*Mapayles-eloyhim" fun *reb *Yoyel *bal-shem, un der *seyfer "*Toyldes-Odem" fun *reb *Elye *bal-shem, vu men lernt oys tsu makhn *al-pi *kabole kuntsike zakhn, vi a shteyger, "tsu zen di basherte *kale in *kholem, a *bsule, an *almone oder a *grushe";
"tsu zayn a *roye veeyne nire", dos heyst, zen itlekhn un fun keynem nisht gezen tsu vern, "tsu tsapn vayn fun der vant", un des glaykhn.
yene mitl vi tsu zen di *kale, hot Hershele geton, vi es shteyt geshribn, un es hot geholfn - er flegt take zen Beylen un gut farbreyngen di tsayt mit ir in *kholem.
nor vos anbalangt tsapn vayn fun der vant, un di kunts, tsu zayn a *roye veeyne nire, flegt *tomed, *mayse sotn, zikh trefn epes a feler un s'iz kalye gevorn in der mit arbet.
Hershele fun dest vegn flegt bay zikh nit aropfaln, nokh a mol un nokh a mol onheybn di zakh oyf dos nay, vayl er hot gezen di *yeshue zayne, oyfgerikht tsu vern in *nisim, in vunder-kuntsike zakhn.
er hot ober gehat a *toes - di *yeshue iz im gor gekumen fun *Khantsen!

dos drite kapitl

nor mer fun itlekhn iz *Refoel opgegangen *Khantsen, zayn avekforn iz geven vi boyml oyf der fayerdiker libshaft irer. - a fayer hot in ir geglit, ir gebrent di *neshome, a fayer a shtils, a farborgns in hartsn.
Khantses libe iz a shvaygndike, on verter.
dos moyl redt nisht, di hant ober shraybt.
zi shraybt efters, shikt brivlekh oyf der post un nemt dort op brivlekh durkh Hershelen, un alts sha, shtil.
Hershele iz a shtendiker *oyrekh oyf *shabes un *yom-tev bay Leybtse dem roytn.
 dos hot gemakht *Refoel far zayn avekfor.
mistome hot er gevust, vos er tut.
Khantse hot zikher oykh gevust, a *simen, Hershele iz ir shtark gefeln fun der ershter minut.
atsind, nokh *Refoels avekforn iz Hershele ir geven balibt nokh mer, durkh im flegt zi shikn ire briv un far im iz ofn geven ir *sod.
yo, a brenendik fayer iz di libshaft bay *Khantsen in hartsn, un Leybtse, der foter irer, iz - nit visndik aleyn - a guter blozzak, vos blozt unter der tokhters libshaft, tseflakert zi mit zayn eygn moyl.
bay itlekhs mol reydndik fun *Refoeln flegt er im loybn in tog arayn - *Refoel iz a *khokhem-atek, a "*berye-nifloe", a kop-mentsh, keyner do farshteyt an *eysek vi er, oyslozndik *tomed mit a krekhts, az haynt zenen nit di *asokim, nit di fardinstn vi a mol in *Refoels tsayt.
dos iz vos tsu layt, ober vos tsu got un yidishkayt iz Leybtse fun *Refoeln nit tsufridn geven, flegt, tsushoklndik mitn kop, alts zogn:
o-va, a shod, vos azelkher iz nit fun "undzere", vos gleybt nit, halt nit fun undzere frume un gute - gleybt nit *afile in nisht-gute, in *rukhes, in *sheydim...
di dozike *mayse-ra, vos der foter hot gefunen in *Refoeln, hot grod nit geart *Khantsen, derfar ober di *shvokhim zayne oyf im zenen ir arayn in harts, oysfilndik es in gantsn, nit ibertsulozn dort a brekl plats, vi a shpiltsn-kepl far *Bentsyenen.
*Bentsye iz in droysn -
un *Khantse iz take alts nokh an *akore!
yo, Yentl iz take geven baym "altn", zol lebn, mit a kvitl vegn der tokhter, di *akore, un er hot tsugezogt a kind *Khantsen, nor az *Khantse iz a "vidershpenendike", vil nit visn funem man, vos-zhe iz der *tsadik shuldik, az di *havtokhe zayne iz nit *mekuyem gevorn?
un az *Khantse iz a vidershpenendike - vos-zhe zol *Bentsye ton?
*Bentsye, vos dos kest-esn, baym shver, iz bay im der *iker, di hoyptzakh, un dos vayb nor a tsugob tsu dem, er tut zikh zayn zakh - est-trinkt oyf vos di velt shteyt, un vayter geyt im gornisht on.
akegn-zhe *Khantse, iz fayndshaft un libshaft esn ir layb, zi falt ayn, geyt arop funem *ponim fun tog tsu tog.
es klogt zikh Yentl far ire *khavertes oyf di *tsores ire fun der tokhter, un di *khavertes treystn zi - zey mit Yentlen, ale take in eyn *kol - Yentl zogt, klapndik zikh in hartsn:
gel un grin, vey iz mir, vert mayn tokhter, alts take nit *meuberes!
vos fort hob ikh den shoyn nit ibergeton? - un di baremhartsike vayber lozn zikh hern oyf *koyles, alts take mit ir, aroyszogndik treyst-verter mit a shtokh in eynem.
es hert zikh a *kol: Yentl!
keyn *tsar, kh'lebn, Yentl!
nu, az a grin *ponim *meyle vos? *nishkoshe!
a vaybl nokhn hobn a kind bakumt a sheyn-loyter *ponim. - shrayt ariber ale nokh a *kol:
tsu kinder toyg nor eyn Kondratikhe di *goye! - lozt zikh hern oyf a kvitsh nokh mer a shtarker *kol:
Bulan, der toter, iz fil beser!
er hot dertsu epes aza shprukh, un es helft. - Hodl, Tsipe, Feyge-sosye, lozt zikh dinen! - shrayt oys a hoykhe dine shtime - nito keyn beser mitl tsu kinder fun di varembeder in oysland! - shpringt aroys eyne mit a pisk, a tsingl vi a glekl, un basevet unter der frierdiker, makhndik: sha!
ot hot ir aykh a *mayse mit *Ester-Tsivyen, a bild-sheyne yugnt, vos hot *khasene gehat far an altn man, far *reb *Yekhiel dem *nogid.
hot zi oykh a tsayt lang nit gehat keyn kind, iz zi geforn in di varembeder un iz take *meuberes gevorn.
fun denstmol on fort zi ahin ale yor, kumt tsurik a boym un hot a kind.
fir kinder, *borekh-hashem, hot zi atsind.
iz dik, balaybt, sheyn, s'iz ir in *ponim nit arayntsukukn vi in der likhtiker zun.
nor vos iz mir *Ester-Tsivye?
zi iz nit eyne oyf der velt, nit keyn *bas-yekhide bay got.
nokh fil andere vayber veys ikh, vos forn in di varembeder, hobn dort di *refue un fargeyen in trogn.
men zogt, *basher in dem vaser dort ligt epes azoyns, vos helft, bazonderns helft es *vayber-akores.
- *mamesh take vi di shteklekh *Yankev ovinus, fun velkhe, vi der *posek zogt, di shof hobn zikh derhitst un gevunen - git *Feyge-Brokhe di *khaznte tsu farshteyn dem *tam fun der zakh, oyf a grob *kol vi dos *kol fun a *zokher.
vi bald azoy, iz geblibn bay Yentls ale *khavertes, az *Khantse zol oykh forn in di varembeder, un take nit lang *shies gemakht.
nor vos ken es oberhelfn tsu *Khantses biter gemit, az di libshaft mit der fayndshaft, di beyde makhn zi krank?
un azoy vi zi trogt shvaygndik in zikh di libe, azoy shvaygndik trogt zi in zikh di *sine.
zi veyst, az ale *taynes ire akegn *Bentsyen vern nit ongenumen, s'iz zeyer shver *poter tsu vern fun aza *shlimazl.
Bentsye iz shtark balibt baym foter irn, vayl durkh der *mekhutnshaft mit *Bentsyes gehoybener *mishpokhe, iz der foter gehoybn gevorn, iz arayn tsvishn di shtot-firer, iz a *gabe in *biker-khoylim, in shul, in *talmed-toyre un halt oreme-layt in der *moyre.
frier az zi hot di *sine tsum man aroysgezogt dem foter, hot er, shtark oyfgebrakht oyf ir, zi geshtroft azoy: vi kumt, tokhter, tsu dir azoyne verter?...
vos heyst, du host faynt?
a yidishe tokhter veyst nisht, vos faynt, vos lib!...
a vayb badarf zi zayn, ton vos der man vil...
ton, zog ikh dir, du farshteyst?
ton, ton take, nit araynnemen zikh in kop narishkaytn - faynt-shmaynt, lib-shmib vi di *goyes...
horkh-zhe, tokhter, zay nit *meshuge un zay a vayb *kakosev, vi ale yidenes!...
*Khantse hot gehert dem foters shtrofreyd un farshtanen, az klogn zikh far im ken zi shoyn nit mer.
hot zi di *tsores getrogn in zikh, farbisn di lipn un sha!
di *tsores ober hobn mit der tsayt zikh ongeklibn in hartsn azoy, az di nervn hobn shoyn nit gekent oys'haltn, *kimat nit geven tsu derkenen zi, azoy farendert hot zi zikh.
un der lebediker got veyst, vos der *sof volt geven, ven es zol zikh nit makhn gor umgerikht a *mayse - azelkhe, vos denstmol, in der *haskole-tsayt, iz es geven a gants geveyntlekhe zakh, un haynt veln far groys vunder ale farvarfn mit di kep herndik azoyns.
nor *tkhiles, ven di "*haskole", di bildung heyst es, iz arayngefaln in der "yidisher gas", iz zi - vi s'iz shoyn do oybn geshtanen - gegangen vi a *mageyfe, nit-haynt-gedakht, onkhapndik a yidn plutslem.
es zitst zikh a yid *al hatoyre veal haavoyde, opgesheydt fun der velt, veyst nit mer vi got un *tsitses, nemt nit in moyl keyn zakh, *afile keyn trunk vaser on a *brokhe, - plutslem, oy-vey!
tut im a nem di *klipe, kert im iber oyf der "linker" zayt un er vert, heyst es, gebulbet!
oder eyner fun di *yeshive-bokherim, a *bokher a gezunter, mit hent, mit fis, varft fun zikh arop dem yokh fun arbet, est teg - bay itlekhn *balebos, heyst es, a tog in der vokh, un kvetsht di bank, - plutslem gefint zikh, *mayse-sotn, tsvishn di bletlekh fun der ofener *gmore zayner *haskole-bikhlekh.
ay-ay, er iz gor a veremdiker *bokher!...
an *ishe tsnue, a shteyger, iz zikh *mekayem di dray *mitsves, *khan"e, ire, golt vi geherik dem kop, badekt im gut mit a kopke, leygt kneytlekh tsu di reyne *neshome-likht, veynt-klogt bay di *tkhines, plutslem khapt zi der *ruekh, makht in ir an iberkerenish - varft zi fun zikh arop dem shleyer, trogt eygene hor vi di hultaykes. vos nokh?
zi leygt arunter hintn, *mekhile, untern kleyd a kishele, es zol oyskumen greber, mit der mode, un brekht di tsung, nebekh, tsu plaplen epes a *min *goyish...
un azoy vi *beshas a *mageyfe hit men zikh shtark, oystsumaydn epes vos s'iz a shedlekhe zakh, azoy hot men oysgeveykht yene layt, vos zenen geven ayngeshtekt fun der *haskole.
vemen volt es gor aroyfkumen oyfn gedank, az oyf *Bentsyen zol oykh kumen di *mageyfe!
take zeyer rikhtik zogn undzere *khakhomim: "*beshas a *mageyfe, klaybt der *malakh-hamoves nit iber" - un *Bentsye-tsadik, vey iz im, iz oykh gekhapt gevorn vi a foygl in der nets.
farvist iz er un farvist iz dos lebn zayns!
*Bentsyes koyler, der *malakh-hamoves zayner, iz geven in geshtalt fun a litvak, a *melamed!
oysgezen hot der *melamed a gants frumer yid, a *koshere *neshome, mit bord un *peyes.
er iz geven a *lamdn mufleg, gekent *tana"kh vi a vaser.
geredt hot er shtil, gelasn, oyf a bisl a heyzeriklekhe shtime, un fun im hobn zikh geshotn perl.
zayn *malbush iz geven reyn on a shprinkele, on a flek, vi es makht zikh a mol bay a yidn, fun a shmir mit der noz, oder mit di finger nokh a fet esn.
ale hobn fun im gehaltn, *mekhaye-nefoshes geven zayns a vort.
zayne *talmidim zenen geven *bokherim, *khasanim, vos zenen shoyn aleyn far zikh shtiklekh mentshn, un dos vos zey lernen, lernen zey es nit getsvungen, nor mit zeyer eygenem viln.
baym lernen mit zey *tana"kh flegt er oysmishn *Rash"e mit *Beyer, *medresh mit *pshat in eynem, tsugebn nokh dertsu, a mol, sharfe tropns *khkire iber *nisim, vi shpaltn dem *yam, a shteyger, *ukhdoyme, harbe *kashes iber "*yedie ubkhire", "*skhar veoynesh" - dos heyst, az got veyst nokh frier dem mentshns *maysim shpeter, tut dokh der mentsh zey nit mit dem frayen viln.

far vos-zhe zol er derfar baloynt oder bashtroft vern? - fun dem dozikn retsept flegt er di *talmidim ayngebn a hipshe portsye, es zol opreynikn di *neshome fun tsugeklepte, ayngegesene in ir foyle zakhn.
dos aynnemenish hot gevirkt, es hot inveynik in zey geyoyrn, geyoyrn - un zey zenen gevorn oyfgeyoyrn...
un far di zind fun *sines-khinem, vos *Bentsye flegt faynt hobn litvakes, oplakhn fun zey, zitsndik in shtibl mitn pekl *khsidim, hot dos fintstere *mazl zayns ongeshikt oyf im ot dem *melamed, dem litvak.
gelasn, mit glate, zise vertlekh hot der *melamed zikh tsugeshart tsu *Bentsyen un im gor tsetumlt, batsoybert mit zayn glat tsingl, vi yene fokusnikes, vos veysn a shprukh tsu fartsoybern shlangen.
mit tsuker-zise reydelekh hot er bislekhvayz, bislekhvayz arayngelozt in *Bentsyes harts giftike tropns fun *apikorsishe gedanken.
dos gift iz zikh tsegangen inveynik in im alts vayter, vayter, biz s'iz mit a mol gevorn oys *Bentsye!
dos kerl fun dem *melameds *toyre hot *Bentsye nit farzukht, er hot nor gekhapt dos sholekhts.
di *khaveyrim zayne hobn in im bamerkt epes a farenderung - s'iz epes nit der bren, nit der *Bentsye vos frier, epes farbeygt er in der fri di *mikve, shtupt zikh nit vi frier tsum yortsayt-bronfn - fun dest vegn hobn zey nit getrakht oyf im keyn beyz.
aderabe, men hot es nor getaytsht - ete-te-te!
dos iz, hot men gezogt, a *yeride, a faln, vi s'iz bakant - bay di groyse, eyder zey tuen zikh a heyb tsu der hoykher *madreyge.
zol er forn tsum "altn", vet er im tsu rekht makhn... nor vos helft es ober, az di tsung iz dem mentshns ergster *soyne - hit men nisht di tsung, bagrobt zi dem *balebos irn!
eyn mol zenen di *khsidim gezesn in *bes-medresh untern oyvn un dertseylt, vi der shteyger iz, *mayses fun *bal-shem, *mofsim fun *tsadikim, gute-yidn, plutslem shist oys *Bentsye mit a zog, az s'iz loyter lign - nito keyn *mofsim!
di *khsidim zenen geblibn fargaft, shtark tsekokht.
staytsh, staytsh! hobn zey geshrign, s'iz dokh a *khilel-hashem, vi ken men hern azoyns un shvaygn?
heybn zey zikh oyf, patshn im gut oys un varfn im aroys funem *bes-medresh.
di *mayse iz zikh tsegangen iber der gantser shtot un Leybtse der royter hot zikh far *kharpe shir nit bagrobn.
az *Bentsye iz arayngefaln in laytishe mayler, hobn zikh shoyn gefunen gute mentshn azoyne, vos hobn zikh nit gefoylt tsutsuleygn im kneytlekh, farbreytn iber im shreklekh *miese zakhn, azoy az er iz gevorn shtark farrufn.
s'iz azoy vayt gegangen, biz *Bentsye iz geven getsvungen tsu farlozn Glupsk -
un *Khantse iz gevorn a *grushe!

dos ferte kapitl

un az s'iz gekumen di tsayt, ven vayber mit spazmes forn in di varembeder, hot *Khantse zikh tsugegreyt, loyt di Glupsker *doktoyrim hobn ir geratn, forn keyn Vin, zikh tsu baratn mit di profesers vegn ir kreynk un in velkher bad zi badarf fun dort forn.
Yentl iz shtark basheftikt geven mit ayngemakhts preglen, mit bakn a lekekh, puterkikhlekh, fledlekh, *malkhes-broytlekh far der tokhter in veg arayn.
zi redt alts, redt iber *Khantsen, vornt zi, *leman-hashem optsuhitn oyfn veg zikh aleyn un di zakhn ire, gebndik ir *eytses un *brokhes on a tsol.
un Leybtse shvaygt, krimendik di noz mit a zoyer *ponim, vi er iz nisht tsufridn fun altsding, vos do tut zikh far im.
un az Leybtse zitst zikh eyn mol eyner aleyn bay zikh in tsimer shtark ongeblozn, kumt arayn tsu im *reb *Avrom, un nokh a kurts *shmuesl, glat azoy zikh fun *yoytse vegn, vi der shteyger iz, tut er a zog:
- ikh kum haynt forleygn epes far *maylosoy un far ayer tokhter, der *grushe.
- a *shidekh far ir, meynt ir? - zogt Leybtse, a krim gebndik di noz un a makh mit di hent, vi er shoklt zikh op, vil nit hern.
- *kmoy azoy vi a *shidekh - makht *reb *Avrom mit a gut shmeykhele, vi a mentsh on *khokhmes.
- a-a! dos ger zikh nit on mit mir.
nit mayn zakh, mayn zakh, *reb *Avrom! - makht Leybtse, oyfshpringendik funem ort un shoklendik mitn kop, mit beyde hent - a velt a naye iz haynt...
an ander velt, andere *minhogim... haynt iz oys *kibed-ov, vos iz mir a tate?
kibed-bonim iz do.
vos di kinder zogn tu, sha! oyb nit...
- baruikt aykh, *reb Leybtse!
a shtikl *emes iz do in ayere verter, nor es ger zikh nit on tsu dem, vos ikh vil.
ikh vil aykh forleygn gor epes andersh.
di *mayse derfun iz azoy - zogt *reb *Avrom, a fir gebndik di hant ibern *ponim un onkukndik Leybtsen sharf mit a por oygn - azoy, azoy iz di *mayse, *reb Leybtse.
Hershelen kent ir dokh, ot dem *bokherl, dem *yosem, vos est bay aykh *shabes un *yom-tev, vos *Refoel hot aykh far im gebetn.
bekitser, kumt mir on di teg a briv fun *Refoeln, er bet mikh, shikn im dem *yosem keyn Layptsig, gelt oyf *hetsoes hot er oykh mir arayngeshikt.
veys ikh itst nit tsu ton.
der veg ahin iz a vayter, ver veyst, vos ken zikh trefn?
vi-zhe shikt men aza shnek, nokh gor a frits, eynem aleyn?
der foter zayner, *olev-hasholem, a *kosherer yid, a *bal-tfile geven a mol in *bes-medresh "*Poyale-tsedek" do, hot farn toyt ibergegebn mir ot dem zun zaynem, un ikh hob heylik tsugezogt, hobn oyf im *hashgokhe.
atsind, az er vet zikh lozn in veg aleyn un mit im vet zikh, *khas-vesholem, epes makhn, vel ikh dokh mikh farshuldikn farn foter zaynem oyf eybik, ikh hob gehert zogndik, az ayer tokhter klaybt zikh keyn oysland, bin ikh do gekumen mit mayn *bakoshe, zol ot dos *bokherl mitforn mit ir.
farshteyt ir shoyn?
oyb umetum iz, vi der *posek zogt, in tsveyen beser vi aleyn, *a pshite shoyn in veg!
- nokh mayn meynung iz a *yoysher ayer *bakoshe nit optsuzogn, nor di meynung ober fun a taten iz hayntike tsaytn nit azoy vikhtik.
geyt, zayt *moykhl, *reb *Avrom, tsu mayn tokhter un pruvt zikh ir forleygn ayer *bakoshe.
geyt *reb *Avrom tsu *Khantsen, un koym redt aroys: ikh hob *mekabl geven a briv... falt zi im arayn, far aylenish, tsetrogenish, in der mit reyd mit a zog:
- *mekabl geven... ikh oykh, *reb *Avrom!
*reb *Avrom kukt zi on farvundert.
un zi fartrogn, farflamt, mit a frayndlekh shmeykhele alts take in eyn otem:
- ikh veys, *rebe *Avrom, veys, veys... Hershele fort mit mir.
- eyder nokh ikh hob gebetn, entfert ir shoyn!
ikh hob nokh nit gezogt, veyst ir shoyn vos! - makht *reb *Avrom, onkukndik sharf *Khantsen - fun vanen veyst ir es?
- fun vanen ikh... fun vanen? - shtamlt *Khantse, royt-verndik, vos zi hot zikh umbarekhnt aroysgekhapt mit a vort, un gevolt farrikhtn dem feler - fun Hershelen veys ikh...
hob *mekabl geven... ongenumen zayn *bakoshe, tsu vos do iberike reyd?
Hershele fort mit mir.
*reb *Avrom entfert nisht keyn vort, shteyt a vayle onbeygndik dem kop un kneytshndik dem shtern, vi er trakht epes iber a zakh, vos s'iz im ersht ayngefaln, dernokh tut er zikh a khap un makhndik mit a finger bay der noz, zogt er frayndlekh:
- *shkots!...

nokh *Khantses ershtn briv fun Vin iz avek etlekhe vokhn, un fun ir iz nit geven keyn ayngetunkte pen.
di eltere mit dem gantsn hoyzgezind hobn zikh shreklekh baumruikt.
hobn zey gefregt *reb *Avromen, *efsher hot Hershele im geshribn epes-vos vegn ir, zogt *reb *Avrom: neyn!
keyn *shum brivl hot er nokh fun Hershelen nit derhaltn un hot groys *agmes-nefesh derfun.
batlonim, leydik-geyer, geyendike-gazetn, vos farzorgn di shtot mit nayes, hobn genumen di zakh oyf zeyere *keylim, araynleygndik drinen shreklekhe *peyrushim un oysfirndik derfun a *muser far eltern iber hoypt, az zey zoln nit lozn zeyere tekhter - *grushes, *almones, alts eyns - arumshlepn zikh in der velt, *bifrat nokh mit *bokherim, *afile mit yinglekh.
un vi do tut zikh azoy, kumt on fun *Khantsen a briv, aroysgeshikt fun Layptsig, un heybt zikh on ot mit vos:
"*mazl-tov! ikh hob *khasene gehat mit *Refoeln!"...
- a-a, farbrent zoln vern ale varembeder! - tut Leybtse a geshrey, shtark oyfgebrakht.
- oy, ikh vel mir a *mayse onton, a *khasene on tate-mame! - veynt Yentl.
- atsind iz shoyn rekht!...
s'zet oys, az Layptsig, *a ponim, iz bay zey geven frier an opgeredte zakh, un der *shkots hot gevust - zogt *reb *Avrom mit a tsufridn shmeykhele.

dos finfte kapitl

in *Moysheles briv tsu di eltern, velkhe *Yarkhi hot ibergegebn, shraybt er zey azoy:
an ongeleygter gast vet in gikhn tsu aykh kumen, a tayerer mentsh, velkhn ikh bin shuldik an eybikn dank far der groyser libshaft zayner tsu mir un far di *mides-toyves zayne, fun velkhe ikh hob, vi vayt meglekh, mikh opgelernt in der yugnt un hob nokh fil optsulernen zikh oykh haynt - dos meyn ikh undzer libn *reb *Avromen, vos iz do itst in mayn shtot.
er iz gekumen oyf der *khasene bay zayner an eynikl, a meydl der tokhters zayner, vos ir man iz a zetser in a higer druk.
ikh hob im baym ershtn bagegenish opgegebn "*sholem" mit a *simkhe a freyd, un er mir tsurik - hert a *mayse! - epes mit a halbn moyl, vi *broygez.
dos hot zikh dernokh derklert in a breytlekhn *shmues tsvishn undz, vos hot gedoyert akegn a por *sho.
oykh di eygene *mayse, vos iz forgegangen, tate, tsvishn undz, baym arayntretn maynem in der rabiner-shul - a *roygez, a tsorn gor a shrek!
a *roygez, a fayern oyf yidishe shuln, mshteyns-gezogt, iber hoypt, un oyf der rabiner-shul *bifrat, az zey zenen fun *lekhatkhile gemakht gevorn nit in dem yidishn gayst, nit durkh yidn aleyn, nor durkh fremde;
a *roygez oyf di oyfzeer, oyf di lerer un oyf di *talmidim, bezonders oyf di rabiner-shiler, az di oyffirung zeyere iz nit keyn sheyne un yidish nemen zey in moyl nit arayn, viln es nit visn - a teyl geyen arayn in shul *ame-ratsim un geyen aroys *ame-ratsim, un di vos geyen arayn mit yidish, fargesn es bald un geyen aroys mit gornisht.
ot azelkhe *khatoim hot *reb *Avrom oysgerekhnt, shoklndik oyf mir mitn kop, vi oyf a farfalenem mentshn, vos iz arop funem rekhtn veg.
oyb endern mayn meynung iber andere mayne *khaveyrim iz mir nit gerotn, un hob take nit gekent, vayl in fil zakhn iz er take gerekht, derfar hot mir gegoltn im tsu bavayzn mit *rayes, az ikh bin der eygener vos frier, nisht, *kholile, farfirt gevorn oyf a hor.
dervisndik zikh es, hot er mikh a kush geton mit groys libshaft, zogndik, vi der shteyger zayner iz: *shkots!
akegn vos zog ikh aykh dos altsding?
ot akegn dem, vos in a geshprekh tsvishn undz zenen mir aroyf oyf zeyer a vikhtiker *shayle, vos mayn shuldikayt iz, aykh, mayne tayere eltern, zi tsu meldn.
vi bald men muz zogn, az di yidishe shuln, derunter oykh di rabiner-shul, zenen gefaln bay undzer folk, vayl zey zenen nit gemakht un vern nit gefirt in yidishn gayst un durkh yidn aleyn iz *mimeyle aroyf di *shayle: tsu vos far a *takhles lern ikh do un arbet azoy? - tsu zayn a lerer ergets in a shul?
akh, got mayner!
mit vemen vel ikh lernen, az s'iz *kimat nito dort keyn *talmidim.
der yidisher lerer iz untergevorfn, untertenik dem *goyishn oyfzeer, vos halt im in der *moyre un tut vos er vil, punkt vi der *goy, der direktor in der rabiner-shul, vos geveltikt shtark iber undzere yidishe lerer, rekhenendik zey far gornisht.
durkh dem faln di lerer arop bay di *talmidim, un mit dem faln fun di lerer falt arop oykh der *koved fun di yidishe *limudim. - un az nit keyn lerer, *efsher-zhe vel ikh zayn a *rov, a rabiner, heyst es?
oy, az okh un vey tsu aza *rabones, vos s'iz nit azoy vi *rabones badarf tsu zayn, vos s'iz ongevorfn oyfn *oylem mit gevald!
aza *rabones, vos iz gor a geneyte zakh, vet mit der tsayt onmakhn *tsores - parteyen, krig, raysenish-baysenish in yidishe shtet un shtetlekh.
zeyer fil hob ikh getrakht in dem dozikn *inyen, un s'iz *lesof bay mir geblibn, az nokhn endikn di rabiner-shul zol ikh arayntretn in univerzitet, tsu lernen doktorye.
a teyl fun di beste shiler, mayne *khaveyrim, trakhtn oykh ton azoy vi ikh.
reb *Avrom iz *maskim dertsu, atsind leyg ikh for dem plan aykh, un bet deroyf oykh ayer *heskem.
bald heybn zikh on di ekzamens bay undz in shul, un ikh lern atsind geshmak tsu dem ekzamen in eynem mit mayn *khaver *sapir, dem her *Mikhoel-sapirs zun.
az got vet mir helfn oystsuhaltn dem ekzamen, vet mir iberblaybn nokh a yor biz dem endikn do in shul.
der yunger *sapir, der *khaver mayner, hot zikh *poshet farlibt in *reb *Avromen.
reb *Avroms shteyger onrufn zayne libe - "*shkots"!
iz atsind bay undz a vertl.
der herr *sapir hot farbetn *reb *Avromen tsu zikh oyf *shabes, baym tish zenen geven nokh *orkhim, fun velkhe men hot gehert a yidish vort un *toyre.
reb *Avrom kvelt nokh on funem herr *sapir, in velkhn s'iz di *toyre un *khokhme, yidishkayt un *haskole in eynem.
halevay, zogt er, a *sakh azelkhe bay yidn!
in kharakter hot *reb *Avrom zikh nisht geendert, der eygener take vos frier mit gefil, mit a varem harts.
nor der kerper zayner iz opgeshvakht far groyse *tsores, vos er hot gehat, nebekh di letste yorn.
er badarf neytik in lebn arayn farbesern dos gezunt.
ikh bet im, bet, er zol forn tsu aykh in dorf oyf a tsvey-dray *khadoshim;
di gute, reyne luft, der *reyekh funem shmekndikn groz, funem feld un dem grinem vald vet im tsugeben gezunt un lebn.
ikh veys voyl, vi shtark lib ir hot *reb *Avromen, vet er dokh bay aykh zayn zeyer an ongeleygter gast.
reb *Avrom hot ayngevilikt, un nokh in etlekhe teg arum vet ir im hobn tsu gast!"
der doziker briv *Moysheles hot zikh farhaltn in veg un iz ongekumen tsu di eltern in eyn tsayt mit *reb *Avromen.
az *reb *Avrom hot farfirt a *shmues iber *Moyshelen, dertseylndik vegn im itlekhs pitsele bazunder, un gezogt, az *Moyshele vet ayn a doktor, hot oyf *Shmuliks lipn a shayn geton a zis shmeykhele far groys *hanoe.
ot dos shmeykhele iz vert in di kronikes es arayntsushteln.
kronikes-shrayber, *khakronim, veln fun dem dozikn shmeykhele oysdringen, vi vayt der *koyekh fun *haskole in yener tsayt iz gegangen.
staytsh, frier a bisl hobn mir gezen, vi a yid veynt, krekhtst, vos men varft avek dos lernen *toyre;
keyn besers, keyn gresers in der velt fun a *rov, a *moyre-hoyroe, iz bay im nito, un der eygener yid take farbeygt dernokh in a zayt dem *rov, es gefelt im a doktor, kvelt nor on fun im mit a zis shmeykhele - un tsvishn dem geveyn un dem shmeykhele, tsvishn dem *rov un dem doktor iz nisht mer vi a fir yor tsayt!
un ver iz der doziker yid?
Shmulik!
der, vos fun a tandetnik iz er gevorn an aktsiznik!!

 der *sof fun der *mayse

*beshas di "pogromen", nit haynt gedakht, in di akhtsiker yorn, vos hobn yidn in fil shtet groyse *tsores ongeton, hot Kabtsansk, nebekh, oykh shtark gelitn.
di *balebatim dort zenen gevorn *kabtsonim, un di *kabtsonim, naye i alte, iz a teyl zenen avek, shlepn zikh arum in der velt, un a teyl shteyen mit di torbes greyt avektsushlepn zikh ahin, vuhin di oygn trogn.
pogromen un *sreyfes - dos zenen tsvey *mekhablim, an onshikenish oyf yidishe kinder, vos farvistn zey mit zeyere hayzer un dem farmegn un makhn on *evyoynim, *almones mit *yesoymim, vu zey voynen.
dos zenen shreklekhe *mekhablim, vos aroysbreyngendik nor farn moyl zeyer nomen shteln zikh dem yidn for firkhterlekhe stsenes: an oyszetsn fentster, tirn;
a brekhn *keylim;
a raysn kishns, a flien fun federn - blut, fayer un gevaldn!
Kabtsansk iz vist.
shtil iz in di gasn - un oyfn *bes-oylem dort iz a yomer, a klog!
un di tsayt iz nit *Elel-tsayt, di tsayt fun gebet, fun geveyn bay yidn, un di tsayt fun umer in der vist-verndiker natur, neyn!
s'iz vesne-tsayt, likhtike teg, grine felder un a loyterer himl.
es shprotst, es vakst, es blit un es lebt in der velt - s'iz di tsayt, ven s'iz farbotn dos geyeg oyf *khayes un *oyfes, un es shteyt fray, oy-vey, dos geyeg oyf yidn!
un di umgliklekhe Kabtsansker, vos nito far zey keyn treyster tsvishn lebedike mentshn, shtrekn zikh oys oyf di *kvorim fun zeyere eltern, veynen un betn *rakhmim fun toyte. vayber raysn *kvorim mit a biter geveyn, vegn di geshtorbene, di umgekumene *kdoyshim, gikher zoln zey geyn betn dem foter in himl un zayn firshprekher, gute *melitsim far dem *kise-hakoved oyf di viste bidne kinder *Yisroel!
un yene, vos kloybn zikh in veg arayn iber di vayte *yamim, gezegnen zikh mit di *kvorim fun zeyere libe, velkhe zey veln shoyn nit mer zen.
zey veynen un makhn veynendik andere mit zey in eynem, ale ziftsn un fargisn taykhn trern.
*reboyne-shel-oylem!
oyb dayn logl, der logl trern bay dir, iz nokh nit ful fun dayne yidns trern, ken men, *kholile, a *toes hobn meynen, az er, der logl, iz vi yents fesl in *genem on a dek, un eybik vet er nit ful vern.
iz dokh di *kashe, tsu vos iz dir der logl, tsu vos iz dos gisn drinen di trern, un tsu vos nutst es in gantsn?
un *beshas Kabtsansk veynt do azoy, fort tsu tsum *bes-oylem a karete, un akegn a fertsik-yeriker parshoyn, raykh gekleydt, geyt arop.
di oreme-layt, vos shteyen in eyngshaft baym toyer, makhn im a frayen durkhgang, oysshtrekndik tsu im di hent, er git itlekhn a *nedove un geyt arayn inem heylikn ort.
yidn derzeen im dort, blaybn zey fargaft, meynendik *efsher iz dos a groyser *odn, a *khoshev in hoyf, un veysn nit vos tsu ton.
far groys tsetrognkayt haltn zikh a teyl bay di hitlen, rikndik zikh pamelekhn ahinter, vider a teyl bukn zikh, shteyendik oyfn ort, nor di hitlen rikn zikh ahin-aher oyfn kop, un dos geveyn hert mit a mol umetum oyf.
vayber, zogerins, klogerins vern oykh antshvign ale glaykh, shnaytsn di nez, kukn mit nase, royte oygn oyf dem nayem parshoyn, ibervinkendik zikh un shushkendik eyne di andere in oyer arayn.
dos *ponim bay di Kabtsansker in yener minut hot oysgezen zeyer *meshune.
s'iz in im gelegn oysgedrikt shrek, derniderikung, gefalnkayt far gehoybene, shtarke *pritsim.
ale zenen geshtanen farglivert vi a mol *Loyts vayb iz gevorn a shtik zalts.
sha, shtil!...
- vu iz do der *shames? - fregt der parshoyn oyf yidish.
di dozike verter zenen funem parshoyns moyl itlekhn bazunder in di oyern arayn, un ale zenen lebedik gevorn, derherndik, az dos iz a yid.
es hot zikh zey oysgeglaykht der geboygener rukn, zikh fest ongerukt oyfn kop dos hitl, un zenen gevorn bay zikh shtarker.
- he-e, az er iz gor a yid, vos-zhe zenen mir... - makhn yene, vos hobn frier zikh opgerukt vayter, lozndik zikh atsind neenter tsum parshoyn, un kukn on im in zayne *malbushim.
- az er iz *meakheynu bney Yisroel, zenen mir dokh... - makhn di vos zenen geblibn frier shteyn oyf di erter, kumen tsu un shtekn op dem parshoyn a "*sholem aleykhem!"
- er redt idesh, redt er! - shrayen oys di vayber hoykh oyf a *kol, taytndik mit di finger oyf dem parshoyn un oysshtelndik oyf im di oygn, mit a *ponim halb a lakhndiks, halb a troyeriks, vi bay a kind nokhn veynen.
- vayzt mir, ikh bet aykh - zogt der parshoyn tsum *shames, vos iz tsu im bald tsugekumen - vu iz do ergets der *keyver fun *Leyzer-Yankl?
- *Leyzer-Yankl, *Leyzer-Yankl?! - vundern zikh di Kabtsansker yunge layt - ver iz der *Leyzer-Yankl?
- ha, der vos iz geven baym lebn a *bal-tfile? - rufn zikh on alte layt, dermonendik im tsum gutn - a *kosherer yid geven *Leyzer-Yankl, gedavnt a gots vunder!
er hot gezetst verter vi perl, itlekhs vort zayns iz zikh tsegangen in ale glider.
fun zayn "*Unsane toykef", veynendik oyf "*mi yikhye umi yomes" shtil, shtil vi a kind, dernokh a brum gebndik mit a geshrey, oysdreyendik "*mi yenuekh umi yenua-a-a", iz men tsegosn gevorn far geveyn.
a shteyn *afile hot gekent tsegeyn.
nishto hayntike tsaytn aza *bal-tfile vi er, nito, okh-kho-kho!
*Leyzer-Yankls *keyver iz shoyn lang farvaksn mit groz, di *matseyve deroyf iz *kimat in gantsn ayngezunken in der erd, s'iz ongekumen shver im oyftsuzukhn.
der *khazn hot gemakht oyfn *keyver a "*mole" un az er hot oysgeshrign, "*es nishmes *Elyezer Yankev", hot zikh dem parshoyn geshtelt trern in di oygn, er hot zikh opgekert in a zayt un geveynt.
fun dort iz der parshoyn tsugekumen tsu a *keyver hoishe Malke Toybe.
der *khazn hot gemakht a "*mole" oyf ir oykh, nor do hot dos *kol zayns nisht azoy zikh gehert iber dem shreklekhn geveyn fun fil mentshn oyf a frish-ongeshotn bergl derbay - dos iz a *keyver fun a muter mit tsvey tekhter, vos zenen gegvaldevet un *geharget gevorn in yenem fintstern tog - un fun tsvishn dem geveyn hot zikh gelozt hern funem "*eyl mole rakhmim" hoykh in himl arayn: "את נשמת הקדושה האשה בײלע בת בנציון ונשמות בנותיה הקדושות והטהורות..."!
dos *kol hot zikh getrogn vayt, ibershrekndik foygl in der luft, kroen oyf di shpitsn boymer zenen nit toyt nit lebedik geshvind avekgefloygn mit *rash un geshrey.
derherndik dem nomen Beyle, iz der parshoyn fartsitert gevorn mit ale *eyvrim.
er iz geshtanen a vayle tsedult, aroplozndik dem kop, dernokh hot er a brokh geton di hent mit a shvern zifts funem hartsn, iz gikh avek, arayn in karete un tsugeforn tsu der *akhsanye zayner.
oyf morgn hot der parshoyn zikh gelozt geyn in shtot iber di gasn, iz arayn in di farviste hayzer, *khurves, in di geroybte, oysgeleydikte kleytn un hot alts fartseykhnt bay zikh in a bikhl.
groyse *nisim iz denstmol geshen Kabtsansk, vos ir hot zikh nit ibergekert der *moyekh klerndik, ver zol dos der parshoyn zayn, un vos hot er do azoyns tsu ton?
un ikh, Mendele, bin grod denstmol geven in Kabtsansk.
az der parshoyn iz nor-vos arayn in shulhoyf un mikh derzen shteyendik dort, vi der shteyger mayner iz, mit mayn baydl *sforim, hot er mikh bald derkent, ikh hob nokh a vayle onkukndik im oykh derkent un mir hobn eyner dem andern gegebn *sholem!
dem dozikn parshoyn hob ikh dos ershte mol gezen in Tuneyadevke.
dort hobn mir zikh bakent, ikh bin im gefeln, un mir hobn geredt iber vikhtike zakhn.
oykh in Tuneyadevke hot zayn kumen ongemakht a *rash.
dos farshlofene Tuneyadevke hot zikh oyfgekhapt, oysshtelndik oyf im di oygn fargaft - vos iz azelkher fun der heler hoyt gekumen zey tsu *kholem!
es hot oysgezen, vi men kumt plutslim arayn mit a likht in a fintster ort, vu *oyfes dremlen, zitsndik oyf der sidele, zey blintslen mit di oygelekh halb farshlofn un fregn zikh farvundert, krekhtsndik derbay, mit a narisher mine: vi geyt men es atsind *meshugenervayz arum?!
der Tuneyadevker *oylem iz mir gelofn akegn bay mayn araynforn ahin, makhndik ale in eyn otem: a *min parshoyn, *reb Mendele, epes a *min parshoyn iz plutslem tsu undz vi fun himl aropgefaln!...
epes kukt er zikh umetum tsu alts tsu, hert zikh tsu, nistert, forsht, krikht in ale lekher: in *hekdesh, in *talmed-toyre, in di *khadorim, in shuln un shtiblekh.
vos ken es zayn?
s'iz *avade nisht umzist.
efsher iz er an untergeshikter?
ha, zogt, *reb Mendele!
in di kleytlekh hot men, es farshteyt zikh, *mevaer khomets geven.
a *kashe oyf a *mayse!...
oyf di *melamdim tsitert di hoyt...
yidn mit yarmlkes dreyen ikh nisht azoy arum.
az ikh hob mikh opgefartikt fun der arbet, tsepakt dos pekl *skhoyre, untergepakt a bisl dos ferdl un aleyn oykh gevolt epes pakn, tu ikh a blik, oyfn shulhoyf pakt zikh epes eyner, a mentsh in di mitele yorn, trogt zikh daytsh nokh der mode, un nemt zikh oys fun der vaytns, mshteyns-gezogt, epes got *khoyzek, vi eyner volt in bod, vu mentshn geyen naket, arayngekumen in dem onton.
tsu vos, ikh bet aykh, zikh putsn un far vemen zikh putsn, az baym Tuneyadevker *oylem iz oysgetretene pyates, hoyle lopetkes, bloyze hertser un oysgeribene eln-boygns oykh zeyer rekht, nisht, *kholile, aza farbrekhn?...
mayner hot zikh shoyn ongeshtoysn, az yener iz es der nay-gekumener parshoyn un hob oyf im gekukt epes nisht azoy frayndlekh.
tsukumendik tsu mayn baydl shtelt er zikh op, kukt on shvaygndik mikh, dos ferdl, dos pekl *skhoyre, dernokh tut er mikh a freg:
- vos zenen dos bay aykh, *reb yid, far *sforim?
- et, *sforim!... - bruml ikh unter der noz, *bikhdey fun im zikh oystsudreyen, trakhtndik bay zikh: pakt zikh, *reb *korev, vayter a bisl!
- fort vos? - makht er mit a *benimesdik shmeykhele, araynkukndik mir in di oygn epes azoy gut, azoy mild, az er hot mikh dermit genumen.
ikh her mikh oyf tsu blozn un entfer im shoyn vi a mentsh, mit verter:
- yidishe *sforim: *sidurim, *makhzoyrim, *slikhes, *tkhines, *kines, vi geveyntlekh.
- ot dos in gantsn? - tut er a zog un bakumt fun mir a *tshuve:
- s'iz do nokh. nor knaplekh.
s'loynt zikh nit tsu firn.
haskole-sforim, *loshn-koydeshdike - shteyner!
hige yidn viln azelkhe in hant *afile nit nemen.
- hige yidn - makht er mit a zifts - hige yidn, nebekh, badarfn broyt.
broyt badarfn zey, nit keyn *sforim!
- vos? - ruf ikh mikh on, vi mit a beyzer.
es fardrist mikh take a bisl oyf im, vos er tseshterkhet mir in gantsn mayn kreml - broyt, zogt ir, nit keyn *sforim, badarfn undzere yidn do hobn?
fun dest vegn ken ikh aykh farzikhern, az s'iz nokh aza gute tsayt oyf mayne *sforim - oyf *kines, oyf *tkhines, oyf *slikhes un oyf *tilims, vi di hayntike tsayt keyn mol nor nit geven.
- *kholile: - farentfert zikh der parshoyn - nisht ayere dozike *sforim meyn ikh, *kholile!
yene meyn ikh, yene vos alts mit shtrofverter, mit *muser, mit *eytses, mit oyftuenish un a gepilder: fe, opgeloztkayt!
fe, dos, fe, yents!
ot yene, vos hige yidn, vi ir zogt, viln zey in di hent nit nemen.
gerekht!
broyt, *parnose badarfn zey.
droshes, rederay iz keyn *silek nisht far a leydikn mogn.
im mit a *pizmen, mit ibergeshpitste *memres, mit *muser un *melitses ken men nisht opkumen.
klogn zikh oyf avekgeshtelte mashines, far vos zey foyln, shimlen dort ergets in a vinkl, iz nor a gelekhter.
nemt, heybt zey mit ayere hent oyf, shtelt zey tsu der arbet vi geherik, mit virklekhe mitl, nisht mit verter, veln zey, *nishkoshe, nit shimlen, gor an ander *ponim bakumen.
nor oyf vifil ikh bin bakont mit dem hign vinkl, dakht zikh mir, az praktishe mentshn zenen bay aykh veynik.
bay aykh *darshnt men zeyer sheyn, men *khokhmet zikh, men hampert zikh, men falt oyf *hasbores, men traybt unter mitn moyl - un ton tut men veynik oder *kimat gornisht.
di dozike verter zayne zenen mir gut in kop arayn: iz den *efsher bay undz take nit azoy?
di tsayt iz zeyer a shlekhte, *tsores, *puronyes, frishe ale tog.
du Kabtsansk, du Tuneyadevke un nokh yidishe shtet azoyne, ligt ir in *tsores farzunken, vi a *beheyme bizn haldz in blote, un yene *bale-dabrens reydn, vekn, di azoy:
- shtey oyf, Kabtsansk!
rir zikh, rir zikh, khap zikh oyf, Tuneyadevke!
un nokh andere shtrofn, shrayen:
- gevald, *kabtsonim! gevald *batlonim! gevald, dershlogene, derniderikte, oysgepatshte, kranke, tsebrokhene, shtarkt zikh un shteyt oyf!
az nit ir far aykh, ver-zhe den far aykh?
Kabtsansk, zay nit Kabtsansk! Tuneyadevke, zay nit Tuneyadevke!...
un ale in *kol:
- aroys *beheyme, fun der blote!
tu zikh on a *koyekh, *beheyme, shtrek oys dem ek, makh mit di fis, heyb zikh, tsi zikh, a tsi ahin, a tsi aher un ratshkeve zikh aroys!...
a hipshe vayle bin ikh geshtanen shtil, vunderndik zikh, epes gor andere verter, gor a nayer *min parshoyn, nisht vi geveyntlekh di "*beryes" vos bay undz!
hot ir gehert in ayer lebn, a "*berye", a daytsh zol mit dem gemeynem yidishn *oylem zayn eyns, nisht avekmakhn, *kholile, zayne *sforim un nisht haltn gor fun yene, zayn glaykhn, dakht zikh?
epes take a nayer shnit, vi zol ikh es onrufn - daytsh untergeshlogn mit *khosid.
frak-laypserdak in eynem...
gor a shpogl nayer *min, oyf velkhn men badarf makhn *Shehekhyonu! - dokh hot mikh in hartsn oyf im fardrosn, mit vos far a rekht bashuldikt er es andere, az nor zey reydn un tuen gornisht - un er vos tut?
ver iz er, fun vanen iz er un vi kumt er aher, in undzer vinkl?
hob ikh mikh take batrakht, vos hob ikh mikh far im tsu shemen, ikh vel mir ton mayns, vi der shteyger iz fun a yidn baym ershtn *sholem aleykhem, un bald take tu ikh im a freg:
- *ma shmeykhem?
vos far a gesheftn hot es *maylosoy?
un fun vanen iz es a yid?
keyn entfer oyf mayne dozike *shayles hob ikh nit bakumen, nor a shokl mitn kop un a shmeykhele - a *ponim, ikh bin dem parshoyn shtark gefeln.
nokh a bisl a greserer bakantshaft shpeter hot er mikh farbetn tsu zikh oyf der *akhsanye, mikh *mekhabed geven mit a glezele punsh, mikh farhaltn a gute por *sho, oysfregndik mikh, vi a genitn mentshn, oyf *kame vekhame zakhn, un mir hobn zikh arayngelozn beyde in a tifn *shmues.
er hot mir ibergegebn, tsvishn zikh geredt, a teyl fun vikhtike zakhn.
heysn heyst er Henrikh *koyhen.
er iz eyner fun di delegatn, deputatn, *meshulokhim, heyst es, vos a raykhe *khevre in oysland shukt tsu batrakhtn di yidn, velkhe hobn gelitn fun di pogromen.
zeyer zakh iz tsu kukn zikh gut tsum yidishn lebn in di erter, vu zey voynen, tsu zeyere *parnoses, tsu zeyere baderfenish, un aynzen mit vos far a mitl ken men farbesern zeyer tsushtand, az zey zoln, *khas-vesholem, nit oysgeyn.
dervayl kenen zey khotsh mit vos s'iz unterhelfn oreme umgliklekhe, tsu derhaltn zeyer *neshome.
di dozike *meshulokhim forn es arum tsvishn undzere yidn, makhn *asifes un zenen zikh *meyashev mit farshtendike mentshn.
Henrikh *koyhen, a gelernter, zeyer a fayner, ongezeener mentsh - er fort es arum in der gantser Glupsker gegnt.
fun yener ershter bagegenish in Tuneyadevke biz undzer bagegenish in Kabtsansk dos tsveyte mol iz avek a *khoydesh tsayt, un far der kurtser tsayt hot er zikh farendert in *ponim, azoy az ikh hob im nisht derkent ersht nokh dem vi onkukndik im a vayle.
- vos kukt ir mikh azoy on? - vundert er zikh - nisht derkent?
zint undzer tsesheydn zikh iz dokh avek epes azoy fil teg!
- nokh ayer farendern zikh in *ponim ken men meynen, az s'iz shoyn drinen etlekhe yor.
epes alt zent ir gevorn, mayn herr, far dem bisl teg! - zog ikh, shoklendik mitn kop, vi es rayst mir dos harts oyf im.
- un nokh der tsol *tsores bashteyt dos bisl teg vi etlekhe yor.
oy-oy, *reb Mendele, shreklekh iz dos elnt fun yidishe kinder, vos ikh hob mikh ongezen in der kurtser tsayt, zeyer umglik iz groys, un di *tsores zeyere - a tifer opgrunt!
kumt nor, ikh bet aykh, tsu mir in ovnt, veln mir trinken tey un reydn.
atsind muz ikh mikh zen do mit di shtot-firer, bahilfik tsu zayn mit vos ikh ken, mayne oreme Kabtsansker brider.
araynkumendik tsu im in ovnt hob ikh im getrofn, zitsndik ayngeboygn, fartift in shraybn.
oyfn tish lign papirn un ofene bikher.
vi nor er hot mikh bamerkt, hot er mikh gelozt sheyn betn, tsu zetsn zikh im akegn.
gut, kh'lebn, vos ir zent gekumen - zogt er mir frayndlekh, oysglaykhndik dem rukn - ayer kumen git mir a *sho ru funem shraybn un denken in di yidishe *tsores.
ot di dozike arbet, vos ligt oyf mir, nemt bay mir tsu dos gezunt, di letste teg.
vayl atsind, in di letste teg, un do in dem ort, iz di arbet mayne gevorn bay mir azelkhe, vo on hofnung oyf epes guts, oyf a *takhles shpeter, vi ikh hob gedeynkt gor in onheyb.
di ale frierdike gedanken zenen tseshlogn gevorn, vi an untergeyendike shif, fun altsding, vos mir iz oysgekumen di letste tsayt zen mit mayne oygn.
- fun dest vegn badarf men nit farlirn di hofnung - nem ikh im ayn, vi der shteyger iz, treystn yenem mit gute verter - lomir zogn *afile, az dos altsding, vos ir hot getrakht frier in oysland vegn undz, zenen nisht mer vi *khaloymes, badarft ir visn, az bay undz yidn do hobn *kholemer oykh epes a shtikl vert, punkt vi vekslen fun yene gevise *sokhrim, un mir kumen mit zey un mit nokh *khaloymes undzere tsum *reboyne-shel-oylem, *beshas er iz basheftikt mit *koyhanim-dukhnen un hot nit azoy tsayt arumtsukukn zikh, zogndik im gikh, opkhapndik a *Yehi rotsn: חזקם ואמצם‏‎ - az er zol azoy gut zayn di *khaloymes tsu bashtetikn.
ואם צריכים רפֿואָה - *efsher badarf men zey a bisl *melokhen, tu es mit dayn gutn viln!...
- zeyer glaykh gezogt! - makht er mit a laykht shmeykhele un derbay take gants erntst - dos vos men deynkt fun aykh, rusishe yidn, in oysland iz *beemes take nor *khaloymes, un azoy take past zeyere gedanken tsu rufn.
undzere brider dort meynen, oder es *kholemt zikh zey, az di pogromen do iz nor an untergang;
az durkh gute firshprekher oyf aykh in di hoykhe fentster un durkh hilf mit gelt, vos raykhe yidn dort un do veln gebn di noytbaderftike, vet meglekh zayn, mer oder veyniker, farbesern zeyer shlekhte lage;
az di rusishe yidn zenen ale groyse grobe yungen, *miese shnorers, vilde umgebildete *bruim, vos veysn nit keyn *derekh-erets - *bekheyn iz shtark neytik zey tsu bildn.
un eyner dort a groyser milyoner, vos hot *Koyrekhs *oytsres, vil take arayntrogn etlekhe tsendlik milyon in der kase fun der *mlukhe, az zi zol makhn derfun shokles ekstre far yidishe kinder - ot azoy meynen zey dort, nor di virklekhkayt ober vayzt, vi genart zey zenen!
fun altsding, vos ikh hob *khoyker vedoyresh geven un gezen do mit mayne oygn, iz mir gevorn klor, az ikh mit zey in eynem dort hobn mir vegn dem *inyen gelebt in *kholem.
di pogromen, oy-vey, iz nit glat azoy zikh an untergang.
shtadlones, firshprekheray heyst es, *loy day vos ken nit helfn, vet es nokh shodn, vayl es shmekt mit "*ma-yofis" un es ligt drinen a derniderung, a *pkhises-hakoved farn folk *Yisroel.
di oremkayt farmert zikh, fun tog tsu tog kumen tsu oreme-layt gantse *makhnes.
dos ort, vu zey megn voynen, iz far zey eyng un di "toyern fun *parnoses" zenen farshlosn far zey.
un az di *goyim drikt, nishto mit vos tsu derhaltn di *neshome, varfn zey avek zeyer *khayim, blonken zikh nebekh arum vi di bludne shof in der velt, shlogn op di shveln bay di *gvirim, bay *bale-tsdokes, betlen, *kabtsenen, vos zoln zey ton, un vern tsu shand bay laytn.
tsdoke aleyn vos far a makht, vos far a badaytung hot zi akegn aza *thom oremkayt, akegn azelkhe *makhnes oreme-layt, vos kumen tsu durkh der noyt frish-tsaplendik ale tog!
di *tsdoke, velkhe undzere oyslendishe brider shikn aher, ken helfn di gefalene oreme-layt nor oyf dervayl, i dos, shtark *betsimtsem.
un ayere layt do bateylikn zikh in der doziker *tsdoke *kimat nit - a teyl kenen gebn un viln nisht, a teyl viln un kenen nisht.
umgliklekh zenen di hige yidn nit vayl zey zenen vilde, nit gebildete, *aderabe, farkert, zey zenen umgliklekh vayl, loyt *sonim zogn, zenen zey gebildeter fun "zeyer" grobn *oylem.
di yidn, azoy *taynen zey, zenen tsufil farshtendik, tsufil gebildet un umetum, in altsding hobn zey a hant - in handl, in bankgesheftn, in fabrikeray, in ale tsvaygn fun visnshaft, *parnose un ekonomye, iz deriber muz men zey haltn vayt funem prostn *oylem zeyern, vos er iz a *tam, veyst nisht un ken nisht mit zey konkurirn.
- vos-zhe zol men ton? - tu ikh a freg.
- oy, *reboyne-shel-oylem, helf du dayn folk, dayn orem folk *Yisroel! - entfert er mit a zifts.
- di dozike *tfile ayere, dos iz pizem, az s'iz shoyn farfaln, nokh ale *hayems - zog ikh vi faribl hobndik a bisl - far aza man vi ir past nit vern ophentik.
- ot di tsvey groyse bikher, vos ir zet do - zogt er, vayzndik mir mit a finger oyfn tish - iz in eynem farshrayb ikh altsding, vos ikh hob gezen un gehert in di ale yidishe *mekoymes vu ikh bin geven.
un in dem tsveytn makh ikh a *sakh-hakl fun ale mayne batrakhtungen un leyg for planen, vi un mit vos tsu farbesern di lage fun hige yidn.
ikh zog aykh aroys gants ofn, fil iz do drinen azoyns, vos atsind kumt es for mir aleyn narish, un fil zakhn do shteyt mir for, tsu baarbetn oyf-s'nay loyt der antviklung fun yener geviser, vikhtiker zakh, vos hot ongehoybn funem itstikn mish-mash, funem *toye-vavoye far undz, tsu sharayen in undzer yidish veltl, un iz *les-ate nor vi di roytkayt baym brekhn oyf tog farn zunen-oyfgang in *mizrekh-zayt.
di arbet, vos ligt oyf mir, iz a groyse, zeyer a shvere, un s'iz mir atsind ummeglekh optsugebn zikh mit ir.
di yidishe *tsores hobn bay mir tsugenumen di letste *koykhes.
- ayer *tsar oyf yidishe *tsores - ruf ikh mikh on - dos makht aykh groys *koved.
ayere *khaveyrim, di *meshulokhim, zey, vi men zogt, esn zikh nit op azoy dos harts.
- mayne *khaveyrim, zogt ir? - makht er oyfheybndik zikh funem ort - mayne *khaveyrim zenen mentshn fun "*Moyshes gloybn".
ir farshteyt?
un ikh bin a folkskind, a yid vi ale mayne eltern, tates un zeydes.
ikh bin a fedeml ayngevebt in eynem mit zey un in dem groysn shtik materye, vos geyt unter dem "yid" fun eybike tsaytn in der velt.
mayne *khaveyrim zenen gebirtike oyslender, un ikh - a gebirtiker a Kabtsansker...
- ir a Kabtsansker, ir! - makh ikh shtark farvundert.
- tsu filn dem folks *tsores un zayne veytikn - redt er alts vayter - ken nor azelkher vos iz beyn fun zayn beyn, fleysh fun zayn fleysh, vos hot gelitn eyne *tsores, eyne veytikn mit im.
in noyt, in mangl iz mir opgelofn mayn yugnt, ikh hob gelitn hunger, kelt, oysgevalgert zikh oyf ale beynk in di *bote-midroshim, biz eyner, a guter, a vikhtiker mentsh, hot far *rakhmones mikh genumen tsu zikh keyn oysland.
er hot zikh far mir gezorgt vi a tate, mikh arayngegebn in a guter, barimter shul, fun vanen ikh bin aroys a gelernter mentsh, vos toyg tsu der velt, ikh hob mir haynt mayn *parnose *bekoved.
yo-yo, azoy iz es.
ikh bin a Kabtsansker un mayn nomen iz - Hershele!

oyf morgn hobn mir zikh gezegnt, onvintshndik eyner dem andern al-dos guts.
baym, vintsheven hob ikh, tsu keyn *gnay zol es mir nisht zayn, mikh a bisl oysgeglitsht.
in dem *inyen havintshenish bin ikh, tsvishn undz geredt, a knaper *berye, vi a groyser teyl yidn, *beshas zey nemen zikh oyf *simkhes tsum vintsheven, meynendik dos iz a *khiev - beken zey avek a *sho tsayt mit shaynendike *penimlekh, epes on *loshn.
zey dem *bal-simkhe: der oybershter zol gebn, az... az... az...
der *bal-simkhe zey: *halevay, az... az... az...
es vert azh nit gut, tsum *khaleshn, shlogt tsum hartsn, un beyde *tsdodim vintshn bay zikh eyner funem andern *poter tsu vern.
geveyntlekh halt ikh mikh ayn, *pater op dem *khoyv fun vintsheven *bekitser, brumlendik unter der noz.
dos mol ober hot mikh der gut-yor getrogn, far libshaft tsu *reb Hershn, aroys mit a vintshnish gants breytlekh.
nor vi ikh hob geefnt dos moyl, azoy bin ikh geblibn vi dervorgn, gebeket, geazet az... az...
aleyn mshteyns-gezogt, nit tsu visn vos, un mikh gefunen in der klem, nisht ahin, nisht aher.
reb Hersh, lang lebn zol er, hot mikh delikat aroysgefirt fun der klem, onrufndik zikh mit *khokhme:
- ikh veys, ikh veys, *reb Mendele, ir vintsht mir azoy fil guts, vos ummeglekh aroystsuzogn es mitn moyl.
halevay, der *reboyne-shel-oylem zol derfiln ale ayere gute gedanken oyf mir un oyf *kol-Yisroel, take bald, *bimhere beyomeynu.
- *omeyn! - entfer ikh mit dem gantsn *koyekh - *omen vekeyn yehi rotsn!

--> tsurik tsu Mendele *moykher-sforim

--> tsurik tsu materyaln