di antdekung fun Volin

genumen fun di khronikes

in a yor arum nokh der bavuster *sreyfe hot zikh ongehoybn in der Lite, loyt vi es shteyt in di khronikes, der groyser hunger, nisht haynt gedakht.

*ad hayem ligt yene shvere bitere tsayt yidishe kinder in *tam, alte layt az zey dertseyln haynt di shtarke noyt, velkhe mentshn, nebekh, zenen denstmol *beshas dem hunger oysgeshtanen, shtelt zikh *poshet di hor kapoyer herndik. hungerike, oreminke mentshn, oysgedarte-oysgedeyverte, hoyt un beyn mit smahe oyf di lipn, ayngefalene bakn un *meshune oysgeshtelte glezerne oygn, hobn vi di *farsamte mayz umetum zikh arumgeblonket, koym plontendik mit di fis, gezukht, genistert vos s'iz epes esnvarg, gornisht ibertsuklaybn: groz iz oykh *skhoyre, zikh nit *gemiest *afile dermit, vos ligt, foylt in dem mist. hunger - dos iz eyns fun di ergste onshikenishn, dos iz a *min laydn, vi brenen pamelekhn on a[n] oyfher oyfn shtil fayerl. men ken zikh shoyn forshteln, vi groys dos elnt iz geven in dem litvishn shtetl *Dalfonevke, vos iz ongezetst gedikht mit yidn, on *ayn-hore, meynstns, vi der shteyger iz, *kabtsonim, nebekh. gor in di gute yorn *afile hobn *Dalfonevker yidn zikh oykh nisht keyn mol zat ongegesn. a hering mit a bisl lyak dertsu, ayntsutunken derinen a shtikl broyt - dos zenen tsvey shpayzn azoyne, mit velkhe men hot geveyntlekh zeyer sheyn *yoytse geven dem mitog, a krupnik - nemlekh: a *min gekekhts fun vaser mit a bisl groypn, farvayst *leponim mit a kapele milkh, oder etlekhe gekokhte kartofl, - azoyns hot shoyn geheysn epes gor *oylem-haze, a *sude vi bay *Shloyme hamelekh in zayn tsayt! atsund iz zeyer gring zikh tsu makhn a gedrang: ven in di gute yorn azoy, vos -zhe hot shoyn gekent zayn far a *min esn *beshas hunger-tsayt?! yo der *Dalfonevker oremer *oylem iz take *beemes, nisht nor vi es redt zikh, geshvoln gevorn far hunger, geshvoln vos geshvoln heyst. ay, vos, vi geshikt zikh es azoy tsu lebn? narishkaytn! a *shayle a bisl oyf yidn? bay yidn iz meglekh altsding, aza *min lebn oykh. yidn hobn a got!...

tsu dem hunger hot zikh nokh tsugevorfn a *mageyfe, epes a *min untergang, a hitsike krankayt azoyne. mentshn zenen gefaln vi di flign un kleyne kinder zenen avek fun skarlatine, nisht do gedakht, in dem *oylem iz gevorn a lyarem, a geshrey: *khatoim! andersh hot zikh es nisht gekent leygn take oyf dem *moyekh, vorem fun vanen hot zikh es plutsem genumen aza krenk oyf a *klal-Yisroel? s'iz *shayekh tsu zogn a krenk dem, yenem, ober itlekhn, vi geshikt zikh es? zogn vider, az gekumen iz es deriber, vos in der shtot iz nishto keyn dokter, dos iz *avade krum. vorem far vos iz es gekumen grod denstmol - *beshas dem hunger un nisht frier? nisht andersh take muz men zogn - *khatoim!... men iz *goyzer-tones, men fast kleyn un groys, *meuberese *afile oykh. fun *Thilim iz keyn rede nisht, men zogt *Thilim fun fri biz far nakht, men makht *asifes, men klaybt oys a komisye yidn epes tsu ton akegn di *khatoim, un tsulib di *hetsoes deroyf hekhert men a kopike takse oyf dem funt fleysh. di komisye geyt hoyz tsu hoyz ibertsukukn di *mezuzes: *tomer epes nisht azoy makht men *posl; tsu batrakhtn vi shteyen fun porfolkn, fun *shkheynim in eyn tsimer di betn, nisht tsu noent *efsher eyne tsu di andere, *khas-vesholem... *haklal, di komisye iz nisht foyl, men kukt, men rukt iber betn ahin, betn aher, - umzist ober di mi - men shtarbt! shvaygt men dokh *mistome nisht un men gebroykht nokh mitl: vayber mestn feld, raysn *kvorim, faln arayn in *orn-koydesh mit a geshrey, a geveyn, *magidim *darshenen, shtrofn dem *oylem: gevald, yidn, shlogt zikh *oshamnu, tut *tshuve, yidishe kinder! es helft nisht - men shtarbt!...

vi bald azoy, muz men dokh shoyn take aynvendn ale *koykhes, privn ton dos letste, vos men ken. hekhert men nokh a kopike oyf dem funt fleysh un men akhtet op aher in shtetl dem barimtn Khandrikever *rov. tsu im zetst men tsu dem *Dalfonevker *rov mit di *dayonim un nokh etlekhe sheyne-koshere yidn. men lozt oysrufn in ale shuln *bekheyrem Yehoyshue bin-Nun, az ver es veyst epes a *khet, vi heyst men es... oyf vemen s'iz, zol kumen *medie zayn dem *bes-din tsedek, vos zitst ale tog *mikoyekh di *khatoim in dem *kohol-shtibl. *bes-din shikt rufn di tukerin, farhert zi in vaybershe zakhn, in *dinim fun *mikve un negl-shnaydn, men tsit bay der tsung genite... alte *gabetes, tsi veysn zey nisht *efsher epes oyf der, oyf yener vos tsu zogn. di shtot vigt zikh, a kokhenish, a shushkenish tsvishn dem, *oylem. es trogt zikh epes arum a klang, a mumlen, men tumlt oyf eynem epes a[n] *almen un oyf eyner, a *khatsufe, an *eyshes-ish, es kumt on biz der komisye fun di *rabonim, groyse layt, bern! zi lozt rufn tsu zikh yenem, zogt im mit dem harbn vort: hultay, zay zikh *moyde!... zi iz im *masre: men vet dir, *poshe-Yisroel, ton dos un dos. az es helft nisht mit beyzn, privt men zikh mit gutn, men bet zikh, vi far a *gazlen: gevald, hob *rakhmones oyfn folk *Yisroel, oyf an *eyde yidn! gevald, vos hostu tsu kleyne umshuldike kinder, nebekh? nor red tsu der vant - der *poshe-Yisroel iz zikh nisht *moyde. tut men zikh a nem tsu der *khatsufe - hultayke, zay zikh *moyde! zi veynt, *khalesht, farshteyt *kloymersht nisht, vos men vil fun ir hobn. s'iz nor aroysgevorfene red, zi, di *klipe, iz zikh oykh nisht *moyde. un dervayl iz shlekht - men shtarbt! der tsorn iz azoy vayt gegangen biz tsum ek, es hot shoyn ongerirt het-het same in dem shpits. s'iz farshlaft gevorn un geshtorbn eyner fun di *lomdim in kloyz. a yid a *zokn, a frumer, vos hot gefast *hafsokes, gedint dem *boyre, avekleygndik far im *mamesh dos gantse gezunt... ay-ay! hot men geshrign, az azelkher shtarbt, iz shoyn take oys velt, iz shoyn keyner nit zikher mit dem lebn. אם לויתן בחכּה הועלה, ven aza shtarker *levyosn iz oyf der ventke gekhapt gevorn, מה יעשׂו דגי הרקק, vos-zhe zoln shoyn ton mir shlafinke fishelekh in der blote?" azoy hot im *masped geven der *shtot-magid oyfn shulhoyf tsu der *levaye un der *oylem iz tsegosn gevorn fun trern. dernokh hot men dem *mes in kitl arayngeshtekt a kvitl - dos iz geven a "proshenye" tsu got, zeyer voyl ongeshribn *beyeshive shel mate, in der komisye funem *bes-din, *al daas hakohol, in dem nomen funem gantsn shtetl. "gey - hot men dem *mes gezogt - gey zay undzer *sheliekh, vi bald du vest kumen ahin, zolstu es ibergebn undzer foter in himl, zikh mien dort far dem *kise-hakoved, zayn a guter *meylits, er zol zikh derbaremen oyf undz, yidishe kinder, nisht zayn azoy shtark in *kas, *broygez oyf undz a shrek, un zol zogn dem *malakh-hamoves: genug, leyg dem *khalef tsurik in sheydl arayn! er zol oykh onshrayen oyf dem *Sotn dort un oyf di ale *mesotinim do, az es zol zey farshtopt vern dos moyl, es zol zey... *ua''v *ua''v.

far yidn azoyne, vos gleybn yenem oyfn vort, nisht araynlozn zikh, *kholile, in vayte *khkires, *tomer iz es azoy, *tomer azoy, un *tomer iz gor di gantse zakh a lign - zey vet gants gevis genug zayn dos bisl, vos iz gezogt gevorn do fun yenem kvitl. yene ober, vos hobn a natur nisht tsu gleybn dem erlekhstn yidn *afile, biz zey zeen nisht aleyn mit zeyere oygn, shvarts oyf vays, far zey iz do eyn entfer: geyt, zayt *moykhl, un leyent aleyn mit ayer *koved in *Dalfonevker *pinkes, vu di gantse *mayse gefint zikh *kosev vekhosem mit *eydes *koshere, fayne *bries, groyse layt, un vos fun dortn iz es dernokh ibergeshribn gevorn in di khronikes mit a gantser *memre funem shrayber dort, oyslozndik zikh *lesof azoy: "haynt freg ikh aykh, *raboysay, *ma nishtane, mit vos, a shteyger, zol a deputatsye tsum *riboyne shel oylem durkh a *mes oyf yener velt zayn mer *meshune vi deputatsyes tsu groyse *pritsim durkh lebedike *meysim do oyf der velt? nor vi di *mayse iz, yene hot bashaymperlekh geholfn. in a tsayt arum nokh dem kvitl iz di *mageyfe take geshtilt gevorn - un *layehudim in shtetl. a *simkhe a freyd oyf yidishe kinder!".

take gants *emes, dos yor hobn yidishe kinder, loyt alte layt dertseyln, gemakht *sukes gor antik, in Pariz hot men keyn besere nisht gekent hobn. s'iz geven genug materyal fun der *sreyfe di *sukes tsu boyen, farshport banutsn dertsu, vi geveyntlekh, lokshnbretlekh, tsholnt-bretlekh, nokh un nokh azoyne *mine bretlekh. plats far di *sukes iz oykh geven genug, nisht farrukt, vi ale yor, ergets in a lokh, nebn shtal un umreyne erter, *mekhile. haynt hot men *mekayem geven zitsn un shlofn in *suke vi in shtub oyfn rekhtn *emes take, nisht glat azoy zikh. yidn hobn farbrakht dem *yom-tev freylekh, nisht gezorgt, geloybt got un gehoft tsu zayn libn nomen mit *bitokhn.

un got *borekh-hu hot zayne *Dalfonevker *bale-bitokhns, *nishkoshe, nisht farlozn. fun di umglikn hot zikh far zey oysgelozt gor a glik, un durkh di noytn, shvere bitere *tsores hot zikh zey geefnt a veg in a naye land - in Volin, heyst es, a gebentsht ort mit al-dos guts, vos zeyer fus iz dort keyn mol nisht geven.

antdekt Volin hobn di *meshulokhim, velkhe *Dalfonevke hot nokh der *sreyfe aroysgeshikt oyf der verlt klaybn gelt. loz men nor keyn *toes nisht hobn, az aroysgeshikt meynt men mit gevald, dos heyst, men hot zey geneyt fun *kohol, ale in eyn *kol: tut undz di *toyve un fort makhn gelt! *kholile, bay yidn zol zikh azoyns trefn. vos den? glat azoy zikh, dray fayne mentshn, noytbaderftike, bafaln mit vayb un kinder, on a *shum *parnose, nebekh, vi der shteyger iz, hobn mit dem gutn viln genumen far *mitsve oyf zikh di groyse *tirkhe tsu zayn *meshulokhim *letoyve far a shtot yidn, nebekh, un zikh gelozt in der velt arayn. men hot zey farzorgt mit *ksovim, untergeshribn funem gantsn *kle-koydesh, fornemste layt, in velkhe men hot mit hoykhe *melitses geshildert dos onshikenish, vos oyf der *kehile zeyerer iz ongeshikt gevorn, un gebetn mit ale *mine gebet di kinder *Yisroel, *rakhmones tsu hobn oyf di *nisrofim, nebekh, un gebn di *meshulokhim *nedoves, itlekher *kefi zayn farmeglekhkayt. es farshteyt zikh, az *khuts di *ksovim hot men baym aroysfor gemuzt gebn di *meshulokhim gelt oykh, oyf di neytike *hetsoes far zikh aleyn un oyf ibertsulozn tsum lebn zeyere vayber un kinder. es hot gekost *emes take nisht tayer - eyn kopike nor hot men gehekhert oyf dem funt fleysh!

a lange tsayt iz fun di *meshulokhim nisht geven keyn *shum *yedie, glaykh vi in vaser arayngefaln. s'iz itlekhn in shtetl geven a groys vunder, gor nit tsu farshteyn, vos zol es azoyns bataytn! men hot zikh gevundert, gevundert biz men hot zikh oyfgehert tsu vundern. men volt zikh in di *meshulokhim shoyn geven gor fargesn, *moykhl geven alts mit anander, ven nisht di vayber zeyere, vos hobn gefodert baym shtetl *mezoynes, geshrign, gepildert: gevald! far vos zoln mir zayn *agunes, farvistn undzere yorn, laydn far andere? dos shtetl hot gemuzt oysshteyn zeyere *taynes un geshpayzt di lebedike *almones. *meyle vos zol men ton? iz nokh a kopike oyfn funt fleysh!

plutslem, gor umgerikht, kumt on tsum *rov fun di *meshulokhim a briv ful mit *hisnatsles, a farentfern zikh oyf dem langn shtilshvaygn, un mit a klogn zikh oyf dem fintstern *mazl, az *nisrofim iz gor nit aza gehoybene *skhoyre, vi men hot gemeynt. genug *nisrofim azoyne un azoyne shlepn zikh in der velt arum. s'iz gevorn epes vi a gang-vegele, a *khok, az vi bald es heybt zikh on der zumer, heybn on yidishe shtetlekh tsu brenen. es forn oykh arum *meshulokhim fun *yeshives, *meshulokhim fun *Meir-bal-hanes, *meshulokhims *meshulokhim, *yerushalmim, *agunes, eyniklekh un yidn mit *ksovim fun alerley sortn, velkhe men vil. *bekheyn iz *shofl... dos bisl gelt, vos zey hobn gemakht hot geklekt koym oyf *hetsoes. es kumt zey nokh aroys, nor zey zenen *moykhl, got zol zey batsoln far zeyer mi. di vayber iz oykh ongekumen briv, nokh mit a bisl gelt dertsu, fun di manen zeyere, vos betn zey shtark *mekhile far dem shvaygn biz aher, *mistome iz rekht, *mistome az zey hobn geshvign, hobn zey gevust far vos... gefinen, gefinen zey zikh in Volin, zeyer a fet vinkl, vu zey veln farblaybn oyf *tomid un, *im-yirtse-hashem, mit der tsayt makhn epes a shtikl *eysek. *les-ate kneln zey unter. vorem azoy past es zey tsum *eysek *mekame vekame *taymim... in a kurtser tsayt arum - azoy shraybn zey - veln mir aykh ale aroysnemen tsu zikh, vet aykh mit dem eybershtns hilf farentfert vern ale *kashes. dervayl loz zayn altsding *besod. *leman-hashem, shvaygt, zogt nisht keynem, vu mir zenen, vorem dos toyg nisht *makhmes fil *taymim... *veda''l.

nor vayber zoln haltn a *sod, un nokh dray vayber mit a mol, azoyns hot zikh nokh nisht getrofn zint di velt shteyt. es farshteyt zikh, az far groys freyd hot zikh zey geshotn nayn mos reyd funem moyl vi fun a lekherdikn zak. zey hobn dertseylt itlekhn di groyse glikn zeyere, opgeloybt in tog arayn Volin mit getokte lign, az dort iz do fun foyglmilkh, gelt valgert zikh in di gasn, un *melamdim gilt men dort op, zey geyen in gold. herndik azoyns makhn yidn nisht lang *shies, nemen di fis oyf di pleytses un lozn zikh avek keyn Volin. oyf *Dalfonevke kukndik hobn oykh fun andere litvishe shtet yidn zikh ongehoybn avektsulozn ahin. men badarf visn, az unter dem nomen Volin hot geheysn un heyst nokh haynt bay yidn nisht nor Voliner gubernye aleyn, *ele vos den oykh Podolye un Besarabye, der gantser gegnt, vos bay undz tsu *dorem-zayt. azoy vi bay varsh[ev]er yidn, a shteyger, heysn ale, nisht keyn poylishe, i litvishe i Voliner yidn - litvakes.

dos eygene vos Amerike iz far undz yidn hayntike tsaytn, iz Volin far zey geven denstmol in yener tsayt. der untersheyd iz nor ot-vos: in Amerike fort men mit dem *yam, in a damfshif, akegn a por vokhn, un in Volin hot men zikh geshlept mit der *yaboshe tsu fus gute etlekhe vokhn, un a mol oykh nokh mer, opshtelndik zikh baym veg - geyendik in shtetlekh, tsvishn yidn *rakhmonim bney rakhmonim... in Amerike zenen yidn, baym onkumen, geveyn[t]lekh tandetnikes, arumgeyers mit peklekh *skhoyre - shmokhtes, shnayder, arbeter in fabrikes, un in Volin zenen di ershte, vos hobn zikh avekgelozt ahin, geven *kimat ale *melamdim.

der shrayber in di khronikes lozt oys di dozike *mayse dort oyfn *sof mit di verter:

"di yidishe historye, in velkher di *hashgokhe fun got oyf zayn gelibt folk, antplekt zikh azoy bashaymperlekh itlekhn, vos hot nor oygn tsu zen un *seykhl tsu farshteyn - zi, di historye heyst es, in gantsn iz zi a shtendike shlepenish, an eybike arumvoglenish fun *Avrom ovinu biz atsund. es rut nisht es rast nisht dos folk *Yisroel!"

* * *

ot azoy *kimat in dem *nusekh, flegt oft dertseyln undz, kinder, di dozike *mayse mayn zeyde, *olev-hasholem.

a *Dalfonevker, *shlimazldiker yid iz geven mayn zeyde! far *tsores hot er *beshas dem groysn hunger zikh avekgelozt keyn Volin, genidert keyn Kishinyev, di hoyptshtot fun Besarabye - a land, vos flist milkh un honik. hot geknelt dort in eynem mit nokh a *sakh *Dalfonevker zayn glaykhn un genosn fil guts: gegesn mamelige, farbisn mit kode, getrunken vayn un gelebt ruik, orntlekh-fayn, vi got hot gebotn, glaykh mit ale dortike yidn, un nisht gevust fun keyn beyz.

ver zol zikh es denstmol geven rikhtn, az mir, zayn eynikl, zol in a tsayt arum shpeter bashert zayn zen oyf di eltere yorn, vi dos eygene ort, vos hot frier geflist milkh un honik, flist atsund, oy-vey - es iz shver tsu zogn... nor ikh Mendele bin dertsu shvakh, alt. mayn eyntsiker *koyekh, oy, iz nisht mer, veynen shtilerheyt far zikh, vargn zikh mit trern, un tsu di ale frierdike, alte yidishe *tsores tsutsushraybn in di khronikes oykh di hayntike, naye *tsore.