dos vintsh-fingerl: dos zibete bukh

dos ershte kapitl

fraytik. a sheyner frimorgn. likht, varemkayt un a shaynendiker himl.
der regn, vos hot gegosn bay der nakht mit dunern un blitsn, hot opgefrisht di ale geveksn, velkhe hobn ongehoybn gelblekh tsu vern fun di groyse *tamezdike hitsn, un iber a nayes gevorn opgelebt grin vi frier.
akegn tog khapt zikh oyf a vintl, es tsegeyen zikh di volkns, es vayzt zikh di zun un di velt vert opgetunkt mit likht.
bashefenishn in vald, in feld vakhn oyf un derzeen far zikh a libe velt: di grozn frish, di boymer opgetsvogn, tropns toy finklen droyf vi dimentn - un zey shepn groys *tayneg fun zey.
ale lebedike bashefenishn, funem kleynem vereml biz di feygl, geyen aroys tsu zeyer arbet, shmutsern, tsvitshern, shpringen un flien, krikhn un kletern.
un di Glupsker parshoynen federn zikh oykh un geyen - *bokherim, meydlekh, kind un keyt - aroys fun der shtot tsu der royter kretshme, mit ale *mine *keylim in di hent, koyfn dort volveln bronfn *lekoved *shabes, vi der shteyger iz fun *tomed on.
un hart nebn vald, bay der zayt veg, vos firt fun Glupsk tsu der royter kretshme, iz *layehudim.
Mikhay der *shabes-goy vos heytst bay yidn di hrubes un lesht oys di bentshlikht *shabes, vos handlt op *Peysekh dem gantsn *khomets fun der shtot, - er hulyet es mit *Gavrilen dem shtot-pastekh fun yidishe *beheymes un beyde zenen lebedik-freylekh.
far groys *simkhe zingen zey dos gute *yevonish lidl mit a *nigndl fun a *shiker, tantsndik shtark farflamt hop-hop tsum takt fun stempenyus tseshpiln oyfn fidele.
ot der doziker stempenyu iz epes nit vi ale andere mentshn mit zayn *peniml, mit zayne *tnues un mit dem gantsn oyszen zaynem, mshteyns-gezogt.
bay mentshn hot itlekher far zikh eyn mol far ale mol zayn eygn geshtalt, zayn eygn *ponim, khotsh primetes aroptsunemen fun im.
ober stempenyu, iz shver tsu zogn, vos eygntlekh far a *ponim er hot, vayl vos a *rege vert es alts andersh, loyt dem vos im oyf der lung, oyf der tsung, un loyt di onshteln zayne *beshas-mayse in der minut.
malpes mit zeyer shteyger nokhkrimen zikh, hobn zikh gemegt bagrobn akegn zayne *havayelekh.
nisht *tomed ober hobn ale teyln funem *ponim in eynem oysgedrikt eyn zakh, nor a mol hot itlekher fun zey oysgedrikt epes gor andersh, *beshas eyn zayt *ponim iz farumert iz di andere ful freyd, eyn oyg veynt, di andere lakht.
meuberese iz geven a *sakone ontsukukn im denstmol, zey zoln nisht *mapl zayn far shrek.
keyn mol hot men nisht gezen stempenyen in shul nit in der vokhn, nit *shabes un *yomtev.
oykh hot men im nisht gezen haltn yidishkayt.
fun dest vegn hot dos keynem nit geart, gornisht makhndik zikh fun im, glaykh vi zey voltn im aroysgelozt fun der *orves, un zol er zikh ton vos er vil, genug, zey zenen shoyn mer nisht *orev far im.
stempenyu veys shprukhn tsu *kadokhes, tsu tsonveytik un tsu nokh un nokh *makes.
libe-fleshlekh azoyne hot er gehat, vos eyn tropn derfun aroyfgisndik bay a mansbil oyfn kleyd oder bay a *nekeyve iz genug geven, er zol zey ontsindn a fayerdike libe in hartsn, un a *sakh *balonim funem *oylem zenen geven oyf di dozike fleshlekh zayne, vos zenen bakant geven unter zayn nomen.
a *min fidele epes hot stempenyu gehat, oyf velkhn er flegt, mshteyns-gezogt, shpiln in di velder, in derfer, in shenken un in ale yene erter, vu *shkotsim mit *shikses flegn tantsn in zeyerer a *khoge.
er flegt dortn lustik makhn dem *oylem oykh mit fokusn un onshteln.
shlingen shtiker fayer un tsien funem moyl lange shtenges, tsebrekhn eyer in zayn hitl un aroyslozn derfun fliendike toybn;
nemen epes a *matbeye bay eynem, a bloz-gebndik oyf ir un zi flegt nisht vern, un flegt zikh dernokh gefinen in keshene bay yenem.
hot er gevolt - iz fun der heler hoyt bay emetsn gehangen a shlos oyfn moyl.
stempenyu iz nit ayngezesn oyf eyn ort, nor arumgevandrevet shtendik fun eyn ort tsum andern, vu epes a gezeml, aha, dortn iz er.
atsind shpilt er far Mikhayen mit *Gavrilen.
er ripet oyfn fidl.
zey shpringen, tantsn un ver es geyt shtelt zikh op.
azoy az s'hot zikh farklibn arum zey a groys redl fun Glupsker *oylem, kind un keyt, vos zeen tsu di *simkhe vunderndik zikh, vos iz haynt azoyns far a *yom-tev, vos iz do di *simkhe azoy groys oyf zey.
un in mitn der doziker *khedve, shpringt funem *oylem aroys a yidene mit a yomer, a geveyn, brekhndik di hent un shrayendik gevald oyf der freylekher kompanye:
oy, *rotskhim, merders...
un falt take bald *khaloshes.
es iz a *mehume, a getiml, a shrek un oys *simkhe.
es fidlt nisht stempenyu, Mikhay mit *Gavrilen nikhtern zikh oys far shrek.
un dos *ponim vert zey blas vi di vant.
- ver iz do, ver, vos? - fregn eyner bay dem andern mit groys vunder.
- dos iz *Basye *Shmuel dem tandetniks vayb.
*Basye, ot dos iz di yidene, vos iz nekhtn gekumen in *bes-medresh gevorvern, far vos iz ir *Moyshele, vos lernt dortn, nit gekumen aheym nisht hobndik in moyl dem gantsn tog.
un vu iz er?
az zi hot im dortn nisht gefunen un *reb *Avrom hot nisht gevust tsu zogn ir, vu er iz, iz zi fun dort avek mit a gebrokhn harts.
di zun iz shoyn fargangen.
es iz shoyn fintsterlekh un *basye zitst bay zikh in shtibl farumert, farzorgt oyf ir tayer zundl, ir *gdule, vos iz a bentshung fun got.
zi zitst in eyne *tsores fargesndik zikh in ale andere hoyzlekhe zakhn, zi fargest ire kleyne tekhterlekh, az zey zenen hungerik, az s'iz shoyn tsayt ontsutsindn a likht, aynheytsn dem oyvn un optsukokhn dos tepl gekekhts oyf bay der nakht.
un di kleyne kinderlekh zenen oykh fartroyert, zitsn farshlogndik zikh vi shefelekh ale in eynem in a vinkl mit aropgelozene kepelekh un aroysbrengendik fun zikh shtile ziftsn.
un ver veyst - biz vanen volt *Basye azoy geven gezesn, ven nisht di kats, vos oyfkhapndik zikh funem shlof oyfn oyvn volt nit aropgeshprungen tsu ir oyfn bank, aynhorbendik zikh un raybndik zikh in ir far libshaft.
Basye tut zikh a khap, dermonendik zikh in dem, az zi hot oyf zikh a hoyz, kinderlekh.
un oykh in *Shmulikn irn dermont zi zikh, az a gantsn tog, nebekh, yogt er zikh nokh der shverer biterer *parnose zayner, oyszayendik in ale gasn, in hayzer un hoyfn.
un oyf der nakht ersht kumt er, nebekh, aheym mid, hungerik, - darf zi dokh itster zen vos tsugreytn tsu vetshere.
vi zi trakht do azoy vegn dem man, falt ir ayn, *efsher hot er es genumen *Moyshelen un zenen beyde avek.
haynt iz dokh donershtik, ven *Shmuel geyt, vi der shteyger zayner iz *tomed, mit dem fesele tsu der royter kretshme breyngen fun dort branfn far di *balebatim zayne.
a tog iz dokh geven haynt a likhtiker, a shaynendiker un a varem vintl hot geveyet in gots veltl, oyf di felder ful *tvues un grinvarg gor a *gan-eydn, *reykhes fun shmekndike kraytekhtser *mekhaye nefoshes - iz *efsher *Shmuel, velndik onton a fargnign *Moyshelen, arayn tsu im in *bes-medresh un genumen durkhtsugeyn zikh mit im a bisl in frayen feld.
vos zog ikh *efsher, gevis hot *Shmuel azoyns geton, un geton zeyer glaykh.
Moyshele undzerer, undzer *matone fun got, veyst dokh nisht mer vi dem *bes-medresh, vu er farbreyngt di gantsene teg in lernen *toyre.
er iz, nebekh, shvakh, dar-kvar, in gantsn nor hoyt un beyn (mir far zayn kop).
vos far a *taynugim, mshteyns-gezogt, hot er bay undz oreme tate-mame?
taynugim zog ikh, iz es nit a gelekhter?
vi kumt tsu undz *taynugim?
halevay, lebediker got, tate-foter, mir zoln im kenen gebn tsu yeder tsayt khotsh dos neytikste tsum lebn!
vist iz der mame zayner!
un er aleyn, dos tayer kind, fodert er den fun undz voyltog?
a shtikl darn broyt, az er iz hungerik, iz far im genug;
a shukh az tserayst zikh im a mol, s'kukn aroys di finger, iz far im oykh rekht onnemendik es far gut.
afile genug luft, vey iz mir, kenen mir im oykh nisht gebn: a *dire a bisl, eng, niderik, men zitst do, mshteyns-gezogt, eyner baym andern oyf di kep.
az ikh her im a mol bay der nakht hustndik, geyt mir di *neshome oys.
zeyer glaykh hot geton *Shmuel, vos hot avekgenumen *Moyshelen a bisl fun der *gmore, er zol zikh durkhgeyn mit im a bisl in frayen feld.
a groyse *mitsve hot er in im geton.
zol *Moyshele shepn a bisl frishe luft, oysglaykhn zikh di beyner un zol er visn fun a gute minut in zayn lebn.
trakhtndik azoy hot zikh *Basye bald baruikt.
zi shteyt oyf, tsindt on a likht un nemt zikh tsu der arbet, lebedik, oyfgeramt.
dos hot gevirkt oyf di kinderlekh un zey hobn zikh gelozt unterhelfn der mamen mit *kheyshek.
di sheylt kartofles, di trogt tsu a krigl vaser, di tut a shprung un breyngt dare shpendlekh, di tseleygt es oyfn pripetshik, un *Basye tsindt unter, tseblozt dos un makht a fayer un shtelt tsu dos tepl.
di shpendlekh treshtsen, funken flien, der flam khapt arum dos tepl - un s'iz likhtik freylekh di kinder oyf di hertslekh.
di kats zitst zikh oyfn gezesl, varemt zikh antkegn dem fayer, lekt di lapkes un hot *hanoe.
- a kats vasht zikh, iz a *simen oyf gest - zogt dos eltere meydl.
- der tate vet bald kumen mit *Moyshelen - makht *Basye mit a freylekh shmeykhele.
un a meydele, dos yingste fun di kinder, shpringt aroys *mole *simkhe, patsht mit di hentlekh un zingt zikh dos gevise lidl:
  pi - pi - pi,
  vu iz der tate?
  nito im hi;
  ven vet er kumen?
  morgn fri!
  vos vet er brengen?
  a glezele bir!
  vu vet er shteln?
  unter der tir!
  mit vos vet er tsudekn?
  mit a shtikl papir!
  ver vet dos trinken?
  ikh mit dir!
- ale mir trinken, ale! - tseshrayen zikh oyf ir di kinder, makhndik tsu der mamen: yo, mame, ale?
- ale, kinderlekh, ale, - nemt zey ayn di muter mit gute reyd, - bald vet der tate kumen, breyngen gelt.
ikh vel koyfn mel, makhn *khale oyf *shabes, koyfn fish, makhn a kugl un s'vet zayn gut.
- hots - hots - hots,
  lebdik, freylekh ale,
  mame bakt di *khale!
  hots - hots - hots,
  der tate git gelt,
  di mame kvelt,
  - kinder tsum tish!
  nat aykh yoykh a shisl,
  fun a hun a fisl,
  fun a hering s'kepl,
  un a kugl fun epl!
  hots - hots - hots;
  *Khane, *Leye, *Tsipoyre!
  hots - hots - hots,
  *Ester, *sore, *Dvoyre!
dos lidl zingt shpringendik-tantsndik far groys freyd a sheyn klug meydele a borvese, in eyn hemdl, un baym oyslozn itlekhn gram khapt zi di kats bay di oyern, - entfert zi ir op oyf ir *kol mit a myauke.
keyn zakh ken nisht derveykhn dos harts, ayngebndik im heylike gefiln, azoy vi di oremkayt, ven nor zi iz a bahaltene, a reyne un nit keyn shmutsike, opgelozene.
oremkayt makht klug, oremkayt eydlt dos harts mit gute gefiln, gute *mides.
oremkayt makht hoyzlekhe tsufridnkayt - tsugeloztkayt fun eltern tsu kinder un fun kinder tsu di eltern.
vifil groyse *taynugim men darf oystrakhtn, *kedey tsufridnshteln zate raykhe kinder, vos bodn zikh in voyltog, un vifil mitl darf men es ton oyftsublozn eyn funk fun *rakhmones un fun mentshlekhe gedanken in zeyer *neshome, vos iz farzunken in dem tifn shmuts fun grobe *tayve.
di *neshome fun oreme ober - zi ken rirn a mindste kleynikayt, un vert ful mit zise getlekhe gefiln.
epes nor a mindste zakh a gute in dem lebn fun oreme mentshn - vern zey munter un *mole simkhe.
fun a naye kapote, a shteyger, naye shikh, iz a groys *nakhes;
kreplekh oder epes azoy a gute gerikht, vos men makht a mol, iz a gantser *yom-tev.
dos hoyzlekhe lebn bay fayne, orntlekhe oreme-layt iz ful mit poezye.
*derekh-erets far *kabtsonishe kinder!
fun zey kumt aroys der grester teyl poetn!
dervayl geyt avek a hipshe tsayt un *Shmulik mit *Moyshelen zenen nishto.
dos fayer oyfn pripetshok geyt pamelekhn oys, dos tsugeshtelte tepl kolish zidt, kokht alts shtiler, shtiler.
dos likht tsankt, alts tunkeler, fintsterer vert in shtub un oykh *Basyen oyfn hartsn.
di *more-shkhoyre khapt zikh vider tsu ir arayn, frier in hartsn - sha, nit keyn vort!
nisht *metsaer tsu zayn di kinderlekh, nebekh.
un shpeter a bisl, he-he, lozt zi zikh shoyn hern mit verter!
atsind iz *Basyen a veytik in tsveyen: zi zorgt zikh i farn man, i farn zun.
der shtyeger *Shmuliks iz geven tsu kumen aheym, a gantse vokh - far nakht, donershtik nor a bisl frier, *kedey tsu gebn bay tsaytns epes gelt oyf *shabes, un haynt, s'iz shoyn halbe nakht, hener kreyen - un er iz nito!
s'iz nit keyn glate zakh, es muz do epes zayn.
vos-zhe azoyns?
ot do tseshpilt zikh bay *Basyen der *koyekh-hamedame, zi trakht iber shreklekhe zakhn, gor a *moyre, azoy az di shtil-farborgene *more-shkhoyre khapt zikh aroys funem hartsn, oysgisndik zikh in trern, in bitere krekhtsn.
di kinder, kukndik oyf der mame, vi zi veynt, ziftst, zenen zey troyerik avek in a vinkl tsunoyfshtikndik zikh dort in eynem, farumert mit aropgelozte keplekh.
dos likht halt shoyn in gantsn baym oysgeyn, oysshepndik shoyn dos letste bisl *kheylev in laykhter, keyn funk fayer shoyn nito oyfn pripetshok, kalt vi ayz shteyt dos tepl, keynem kumt oyfn zinen nit aroyf dos esn.
ale zenen farumert, *afile di kats farleygt dem veydl, geyt ongedrudlt un tsiet zikh oys oyf dem oyvn vi zi dremlt.
di multer *afile, vos men farknet in ir *khale oyf *shabes, shteyt leydik in a vinkl un zet oys farlozt, farvist.
un di gril, vos heybt on geveyntlekh tsu griln bay nakht, *beshas ale in shtub leygn zikh shlofn, shteyt haynt, aroysshtrekndik dos kepl fun der lokh, kukt vi a *goylem un nit keyn pips.
eyn groyse flig nor teylt zikh op funem iberikn *oylem flign, vos shlofn, onhaltndik zikh mit di fislekh oyfn sufit, oyf di vent, un lozt zikh geyn vi tsu *kholem, baumruikn mentshn mit ire narishe onshteln: tut zikh a drey, a fli, hin-un-her flink-geshvind vi a *ruekh, onshlogndik zikh ot in a fentster, ot in epes a *keyle, ot git es mit ir a trog farbay an oyer tantsndik, zuzhendik der *ruekh veyst zi vos.
un vi di dozike flig azoy hobn zikh getrogn *Basyes gedanken, oyffirndik ir dem *moyekh.
es vert ir eyng in shtub un vil aroys in gas zukhn ire libe un nokhfregn zikh oyf dem man bay yene *balebatim, vos er breyngt zey *tomed branfn in dem tog.
nor bald batrakht zi zikh, s'iz dokh shoyn lang farmakht umetum tir un toyer un men shloft.
zi git oykh a kuk oyf ire bidne kinderlekh vi zey lign tsugetulyet eyns tsum andern;
vi ire libe, tayerinke feygelekh - trakht zi - kumen es, nebekh, op un shvaygn.
a lebn, mshteyns-gezogt, in *tsores - un es derlozt ir nit dos harts avekvarfn zey bay nakht aleyn in shtub.
in mitn derinen trogt der *ruekh on fun ergets epes a hunt, er shtelt zikh untern fentster, aroplozndik dem veydl, farraysndik hoykh dem kop, un heybt on royen, mit a yomer a shrek.
dos royen funem hunt, vos loyt men zogt, bavayzt es nit oyf keyn guts, hot *Basyen gor tsedreyt.
far shrekenish, far tsetrogenish tut zi a nem di kotshere, loyft geshvind aroys un fartraybt dem hunt, oyslozndik tsu im ir shver biter gemit mit toyte *kloles.
der hunt antloyft, shtelt zikh op fun der vaytns un heybt on biln shoyn mit zayn geveyntlekhn *kol, glaykh vi er *taynet zikh oys mit *Basyen, vi *Bilems eyzl a mol, fregndik zi: "vos hob ikh dir azoyns geton, vos du host mikh geshlogn mit a shtekn?
ay, narishe yidene! veyst dos den nit, a hunt az royet iz gornisht, *shoytim nor shrekn zikh derfar?"
reyn, loyter iz geven der himl in onheyb ovnt.
es hot zikh gelozt zen a fertl fun der yunger *levone tsvishn a groysn *oylem likhtike shtern, shteyendik oyf der vakh.
bald ober hot der *ruekh ongetrogn di *shvartse-khevre volkns, zey hobn zikh bislekhvayz tsehulyet, vi der shteyger iz gearbet *maysim, biz s'iz gevorn a kokhenish, a shturem un shtok-fintster.
es hot geblitst, gedunert, un trern - gantse taykhn vaser, hot gegosn der himl.
der *oylem in shtot iz geshlofn, nisht ongehoybn visn, vos tut zikh azoyns in droysn.
gefilt hot es gor eyn yidene - *Basye mit ire kinderlekh, vos di *tsores zeyere hobn nisht gelozt zey shlofn.
oyf morgn fri iz *Basye avek, nokh dem vi zi hot ongezogt *Tsipoyren, der elterer tokhter, akhtung tsu gebn in shtub oyf di kinder, un iz gegangen ahin tsu der "royter kretshem" gevor vern dort vegn dem man.
a *brokhe fun got iz umetum, a groys geretenish oyf di felder, es shmekt, es zingt, es lebt - un *Basye geyt farzorgt, farumert, ir geyt nit in kop di sheyne velt arum ir.
in der "royter kretshem" hot men ir gezogt, az *Shmulik irer iz, vi der shteyger zayner *tomed, geven nekhtn dort, genumen dos fesele branfn zayns un avek dermit tsurik in shtot.
nor in *ponim bay di shtub mentshn iz gring geven tsu derkenen, az *Shmuliks farfaln vern iz zey a groyser vunder.
mitn moyl makhn zey *kloymersht: et, gornisht, *kedey tsu treystn *Basyen, zi zol zikh azoy nit ergern, nit azoy veynen, oberin hartsn deynken zey, az s'iz epes nit glat, do muz zayn epes gor a *miese *mayse.
Basye geyt fun dort avek vi on a kop far groys *agmes-nefesh.
zi geyt baym breg vald, nisterndik mit di oygn un forshtelndik zikh shreklekhe zakhn - *gazlonim, *khayes roes *ukhdoyme azoyne onshikenishn, vos kenen zikh mit mentshn in vald makhn - un plutslim derzet zi far zikh a redl mentshn.
stempenyu shpilt oyf zayn fidele, Mikhay un *Gavrilo tantsn, nemendik zikh in mitn drinen take tsu a fesele branfn, vos ligt tsvishn zeyere zakhn unter a boym.
Basye shtupt zikh tsvishn dem *oylem, tut a kuk - oy-vey, s'iz dokh dem mans fesele!
zi varft zikh oyf di beyde *goyim mit a geveyn, a geshrey vi oyf *rotskhim, nisht aroysredndik es sharf, far groys harts-klemenish, un falt *khaloshes.
yener *shabes in Glupsk denstmol iz geven *shabes-Petrikhe veAleksi - dos heyst, tsvey parshoynen azelkhe, vos zenen dem *shabes derhoykht gevorn.
az Mikhay un *Gavrilo, oyf velkhe s'iz gefaln a *khshad, az zey hobn *geharget *Shmulikn mit dem zun, zenen arayn in der *tfise, iz di yidishe shtot Glupsk geblibn an *almone.
yidn zenen oysgeshtelt, vos vet men ton on a *shabes-goy?
ver vet zey farleshn di likht un ton bay zey in shtub gevise arbet?
staytsh, iz es den meglekh, yidishe kinder on *goyim!
hot men dervayl onshtot dem *shabes-goy Mikhay *yoytse geven mit Petrikhen, mit a *goye, vos melkt yidishe *beheymes *beshas a *yom-tev.
un oyfn ort fun *Gavrilen dem oyber-pastukh iz aroyf zayn *talmid Aleksi, a kleyn *sheygetsl.
nor beyde ober hobn nit getoygt tsu zeyer arbet.
Petrikhe, vos iz a *nekeyve, nisht hobndik dem *koyekh fun a mansbil, arayngisn in zikh di ale glezelekh branfn, vos men bakumt far likht-oysleshn, iz bald nokhn fertn *kos shoyn *shiker gevorn.
iz zi, nebekh, gefaln fun di fis.
hobn a *sakh nit oysgeloshene likht in fil hayzer geshmoltsn, ongemakht a roykh mit a tshad, un yidn hobn vey geton, nit haynt gedakht, di kep.
un vos nokh?
yenem *shabes hobn yidishe *beheymes zikh gemolkn shpet, ersht arum halbn tog.
vayl Petrikhe iz gelegn toyt *shiker, nisht tsu kenen dervekn zi, azoy hot zi gepofn.
mit Aleksin iz oykh geven nit keyn sheyne *mayse.
vi bald dos kleyne *goyele iz gevorn a *porets iber *beheymes, hot er mit *gadles bay zikh gemeynt, iz di baytsh bay im in der hant, meg er shoyn trasken mit ir, shlogn ven er vil un vemen er vil.
badarf zikh trefn, az er heybt oyf di hant mit der baytsh oyf yinglekh, vos shpiln zikh ruik oyf der gas.
vert a drake, a lyarem, a geshrey - di *beheymes blaybn dervayl on a pastukh un tseloyfn zikh in ale zaytn.

dos tsveyte kapitl

a shreklekhe minut, vos shver tsu gefinen ir glaykhn, iz geven yene minut *beshas farshvindndik vern dos vegele mit di "khapers", nokh velkhs *Shmulik der tandetnik hot zikh hastik nokhgeyogt.
aza *tsore, vi a trayer foter zet zayn lib kind bay *gazlonim in di hent, nisht tsu kenen es rateven - dos lozt zikh mit dem moyl nit ibergebn, es nemt denstmol op dos *loshn, nishto keyn verter, keyn yomern, keyn klogn - a geshrey hot *Shmulik geton un gefaln, bekh oyf dr'erd!
vos-zhe fort iz der *sof mit im geven?
efsher iz er far groys hartsveytik *meshuge gevorn, oder *efsher gor geblibn toyt on a *neshome?
*khas-vekholile! *shigoen dos iz far *negidim.
ot di opgehite mentshlekh kenen nit ibertrogn keyn *yisurim.
fun epes a shrek kert zikh zey iber der *moyekh, fun epes a *tsar geyen zey arop funem zinen.
nisht azoy ober zenen di *kabtsonim.
kabtsonim zenen fun ayzn, keyn koyl nemt zey nisht - nit keyn kelt, nit keyn hunger, nit keyn noyt un nit keyn leyd, *makes, *puronyes, vorem droyf zenen zey dokh geboyrn gevorn, farshvartst tsu vern, tsu leydn un optsukumen zeyer gants lebn.
un der *reboyne-shel-oylem git zey *yisurim mit der fuler mos un an ayzernem *koyekh, oystsushteyn di *tsores, nit *meshuge tsu vern un tsu shtarbn fun zey.
emes take, groys *tsar hot *Shmulik ayngenumen fun zayn zun, vos *gazlonim hobn im gekhapt, biter un fintster iz im geven, nor vifil azelkhe gebrokhene hertser, bitere gemiter vi er zenen geven bay yidn denstmol, in yene shlekhte tsaytn;
vifil taykhn trern, oy, *reboyne-shel-oylem, hobn zikh, in yene tsaytn, arayngegosn in dayn logl, trern fun oreminke eltern, bay velkhe men hot avekgenumen zeyere kleyne kinderlekh, nebekh, *beshas shlofndik bay nakht in di betelekh un zeendik gute *khaloymes;
trern fun mames, bay velkhe men hot tsugenumen zeyere *bne-yekhidim;
trern fun viste *almones, troyerdike oyf zeyere avekgenumene kinder, *yesoymim, dos eyntsike treyst, dos eyntsike onhaltenish zeyere in lebn!
fil nestn, oy, zenen farvist gevorn, yunge foygelekh geboyrn gevorn, dos harts fun eltern oyf shtiker tserisn gevorn - un fun dest vegn, *nishkoshe, hot men oysgehaltn.
geloybt iz zayn liber nomen, *shehekhyonu, vos hot gelozt undzere dozike *kabtsonim lebn, וקימנו והגיענו, un gelozt zey derlebn ergere naye tsaytn, tsutsuzen vider dos aveknemen bay zey di iberike kinder!...
*Shmulik hot a geshrey geton, ober nit *meshuge gevorn;
Shmulik iz gefaln, ober di *neshome iz im nit oysgegangen.
es efnt unter im zikh oyf der *gehenem, *malakhe-khabole raysn im dos harts, er ober iz bay di gedanken, er veyst, az *Moyshele zayner iz gefangen, az er muz zikh yogn rateven im.
ay vos, barekhenen zikh, tsi veln im dinen di fis nokhtsuyogn zikh - dos falt im gor nit ayn.
a tandetnik, vos voglt zikh arum fun morgns fri biz in der nakht iber ale gasn un hoyfn, vos krikht aroyf-arop hunderter trep a tog, vos hert azelkher fis?
kabtsonishe fis, mshteyns-gezogt, ver barekhnt zey, ver fregt zey, oyb zey viln oder nit viln geyn a gang?
un gor *a khuts dem, vos *Shmulik iz a tandetnik, iz er dokh dertsu epes nokh a yid oykh, un dos geyn bay a yidn iz epes andersh, nit vi bay laytn - der kop zayner iz im in himl, vi der lokomotiv flit er foroys, un di fis shlepn zikh im nokh, vi di vagones, oyf dr'erd.
es brent, kokht *Shmuliks harts vi a kesl, es royshn, klapn zayne gedanken, tuen im a heyb-oyf fun der erd, bavegn, traybn di fis - un zey loyfn geshvind, geshvind.
der veg, oyf velkhn di "khapers" hobn zikh gelozt forn,
iz geven a shmoler, in der zayt funem breytn shlyakh.
er hot zikh getsoygn vi a stenge tsvishn groz un *tvue, farkrikhndik a mol in a kalizhe, oder farfalndik vern untn ergets in a tol, un fun dort vider zikh a vayz ton, aroyfkleterndik oybn oyf a barg.
*Shmulik loyft mit ale *koykhes, tsuherndik, tsukukndik zikh derbay vayt arum.
nor umzist di mi - umetum oyfn veg iz sha, shtil!
er hert nit nor dem shorkh fun zayne trit, er zet nit nor dem eygenem shotn zaynem, vos tantst im bay der zayt akegn der shayn fun der yunger *levone, vos zet oys shvimendik vi a zilbern shifl hoykh in himl.
a mol tseleygt zikh der shotn oyf dr'erd tsvey mol azoy groys vi er aleyn iz, un a mol kletert der shotn zayner aroyf oyf *tvues, oyf beymer, krimt zikh, brekht zikh vi di kuntsn-makher in di tsirkn.
*emes, tsvey mol hot zikh im gedakht vi epes a *kol ergets fun der vaytns, nor bald take hot zikh oysgelozt, az dos iz geven trit fun a hoz, vos dershrekndik zikh far a shorkh fun an aropgefaln bletl, oder fun epes a krikhndik vereml, iz er shpringendik im farbay gelofn hendum-pendum, un puts in *tvue arayn!
un dos tsveyte mol hot zikh dervizn, az dos iz im gekumen tsu di oyern take zayn eygn *kol - a zifts, vos hot zikh im aroysgerisn tif funem hartsn *beshas di hofnung, tsu deryogn dos vegele, hot ongehoybn bay im shvakh tsu vern.
iz den meglekh, az a mentsh, vi gring *afile er zol zayn oyf di fis, zol zikh farhern in loyfn mit a ferd, un nokh ven, az men traybt es mit baytshn? - oy, nit meglekh!
trakht bay zikh *Shmulik mit a shver gemit, klapndik zikh in hartsn un a makh gebndik mit der hant, vi eyner redt: farfaln!
fun dest vegn loyft er vayter, barg aroyf, barg-arop, glaykh men volt im geshtupt fun hintn, getribn mit gvald.
es gedoyert a hipshe tsayt un *Shmulik vert mid.
es plonten zikh im di fis, er geyt un falt, shteyt oyf un falt vayter.
shvakher, shvakher vert in im di kraft funem brenendikn fayer, es shtupt shoyn nit azoy shtark vi frier.
epes take nor vi a luftbalon, fun velkhn es geyt bislekhvayz aroys der gaz, vos baym faln rirt er on di erd untershpringendik, untershpringendik biz es geyt fun im aroys in gantsn der gaz, un er blaybt lign oyfn ort - *Shmulik falt, oystsiendik zikh fardult oyf der erd!
es dakht zikh im *eysek, zakhn, in velkhe der kop zayner ligt im *tomed.
es dakht zikh im - shmates.
es tuen zikh a vayz far im a hipsh bisl shmates, *kol-haminim: shmates zaydene, eydele, fun *meyukhosim, *fayne-beryes in shtot, un shmates grobe, shmutsike funem prostn *oylem;
hoyzn, pludern un *takhtoynim, *talis-kotns un kamezelkes, kapotes un frakn, spodkes un kapelyushn, eyn shmate nit beser fun der anderer - ale gants *nishkoshedike shmates!
s'iz do, on *ayn-hore, *skhoyre, genug shmates, *borekh-hashem, oyf der velt...
nor vos kumt ober aroys derfun, az der handl mit shmates iz shver hayntike tsaytn.
nisht tsutsutretn tsu yenems shmates, azoy tayer zenen zey, un far dayne - vil men tsen far a groshn.
dem gantsn tog iz er haynt zikh opgegangen di fis, shrayendik in ale hoyfn: shmates, *balebatim aroys mit ayere shmates!
er iz heyzerik gevorn shrayendik, un di shmates epes nor vi zey lakhn im oys.
er hot zikh gelozt oyf hoykhe trep arayngeyn in a shtub, hobn zikh a loz geton oyf im hoyzn farrisene, shtark blozndik fun zikh, azoy az im iz shtark nit gut gevorn un hot zikh aropgekoyklt fun ale trep oyf dr'erd, brekhndik haldz un genik, nisht tsu visn oyf vos er iz far a velt. -
kumendik shpeter a vayle tsu zikh un efenendik di oygn [d]erzet *Shmulik a *levone mit shtern, a vald, a feld mit *tvue, er dermont zikh in der *mieser geshikhte mit dem zun, shpringt oyf funem ort un nemt zikh loyfn mit impet, aroysnemendik zikh di oygn kukndik - un nishto der vofn!
er rayst oyf zikh di hor, veynt on trern, un loyfndik azoy barg-arop plutslim - o, derbaremdiker got! vakst far im oys der vogn in a kanave, nebn a brikl iber a taykhl, vu er hot zikh ibergekert aropyogndik zikh hastik funem barg un tsebrokhn an aks, un di sheyne parshoynen arbetn oyf im.
*Shmulik varft zikh oyf di parshoynen vi a farvunderte *khaye oyf di yegers, vos hobn, nisht gut dershisndik zi, geroybt ir gelibt kind - un es heybt zikh on a *milkhome, a blutike *milkhome.
beshas eyner fun di layt khapt zikh shpanen dem vogn, hot *Shmulik vi a pyavke zikh ayngegesn mit di tseyn dem tsveytn in di fis un mit di hent gerisn *Moyshelen tsu zikh.
di libshaft tsum kind, dos shreklekhe umglik un dos brenen zikh *noykem tsu zayn - di ale dray zakhn in eynem hobn fun dem shvakhn *Shmulikn gemakht a *Shimshn hagiber.
nor akegn *yidishe-Plishtim ober helft *Shimshn-hagibers *gvure oykh nisht.
fir hent, *khuts fis un tseyn, hobn im geshlogn vifil s'iz in im arayn.
Moyshele hot bazunder geleyzt, gehat zayn erlekh oyskumenish derfar, vos er hot zikh nit gekent farhaltn ruik *beshas yene hobn zikh opgerekhnt mit zayn taten.
- *reb Hersh-Ber - zogt eyn khaper tsum andern - tsu vos toyg es, mit dem dozikn yidlak zikh do azoy bobren?
er iz an *akshn, halt zikh fest in dem vogn, vil nit oplozn - nu, *makhe-teyse!
aderabe gut... zol er zikh take blaybn do in vogn un es zol oyskumen vi der *posek: "אותו ואת בנו" der tate mit dem zun... nisht keyn nayes.
men hot shoyn gezen, gehert in der velt azoyne zakhn.
- yo, zeyer glaykh take zogt ir, *reb *Shneyer-Volf - entfert yener - in tsveyen iz shtarker.
zayt zikh nor *matriekh un helft bindn dem dozikn baran.
un *reb *Shneyer-Volf iz nit foyl, arbet geshmak, bindt *Shmulikn mit ale *dinim baym bindn a *korbn, es zol es im onheybn arn, vos yener, nebekh, tsaplt, krekhtst, shrayet gor a shrek.
dos ferd iz ayngeshpant, der vogn greyt.
ot tut men a shmits, a trayb: hayda, nyo, nyo!
un der tate mit dem zun vern gefirt tsu der *akeyde, di *kapore tsu vern beyde in eyn tog.
a biter geshrey trogt zikh vayt in der tifer shtilkayt fun der nakht, a geshrey fun gekhapte, gefangene shpalt di himlen, geyt aroyf tsu got mit a klog: oy-vey, *reboyne-shel-oylem, oy, vey geshrign oyf dayn folk *Yisroel!...
der solovey oyf zayn tsvaygl, dort in veldl, blaybt vi dervorgn in mitn zingen, oykh di fresh in dem taykhl vern farshtumt, bahaltn zikh in vaser, derherndik dem yomer un geshrey fun di umgliklekhe, nebekh. -
akh, vi shreklekh, vi shreklekh es klingt a geveyn in der shtiler nakht!...
un a *kol lozt zikh hern: vyo, vyo, vyo!
di yunge *levone, in gantsn a vokh alt nokhn *moyled, geyt, vi a kind, fri in ir ru arayn, tsumakhndik an oyg.
un dort vu zi fargeyt badekt zikh der himl mit shvartse volkns.
es blitst un es dunert.
un plutslim fartrogt zikh a klaperay fun reder.
es doyert nit lang, fort on a karete un mentshn shpringen arop gevor tsu vern, vos azoyns dos shrayen batayt.
zey tuen a kuk - un blaybn fargaft!
bald vert a lyarem, a gepilder, a zidleray.
es shtrekn zikh oys hent, es vayzn zikh kulakes.
Shneyer-Volf un zayn *shutef farshteyen, vos men meynt mit di hent, un faln oyf a *seykhl bay tsaytns, eyder men git klep, zikh geshvind optsutrogn.
di fintstere volkns zenen zey baygeshtanen - un zenen in der fintsternish *nelem gevorn.

dos drite kapitl

sheyn iz di shtot!..., di hoyptshtot fun Volin!
nit keyn palatsn hot zi, nit keyn hoykhe turems, nit keyn tayere fartsirte gebayen - un iz dokh *mole-kheyn.
arumgeringlt mit berg iz zi, mit velder, mit fleytsndike taykhn un toln;
s'iz in ir do oykh gertner, bulvarn, un ot dos iz ir tsirung, ir sheynkayt.
araynforndik in ir durkh der Glupsker gas, in a heler zumernakht, ven fun tsvishn boymer zeen zikh aroys nete hayzer mit tsugemakht lodn, un umetum hersht a shtile rue - ken men zikh zat nit onkukn in ir, azoy sheyn iz zi, nor epes take vi a fartsoyberte shlofndike *bas-malke in di *mayse-bikhlekh.
di nakht dekt zi iber mit a tunkl-bloyen shal, geshpreynklt mit gildene, un di *levone, a maysterin in libes, farkukt zikh oyf ir mit a zis-shaynendike *tsure.
bliendike akatsyes, shmekndike kraytekhtser trogn ir unter *reykhes fun *bsomim.
a kristol-klor vaserl, rinendik ergets fun a skale, brumt ir unter fun der vaytns, der solovey shpilt tsu a libeslidl - un zi shloft un troymt.
un in yener nakht, ven s'iz zikh farlofn di *mayse mit *Shmulikn, un az di dozike sheyne *bas-malke, gut opshveynkendik zikh in dem shlaksregn denstmol, hot vi nokh a bod geshmak geshlofn, iz arayngeforn in shtot geshvind a karete.
di ferd loyfn farshvitst, di reder klapn oyf di shteyner fun der oysgeflasterter Glupsker gas azoy shtark azh funken flien.
tsukumendik tsu a toyer fun a hoyf, shtelt zikh di karete op.
der shmayser krikht arop fun der kelnye, tsvey parshoynen, vos zenen gezesn dort tsuzamen mit im, geyen oykh arop glaykh nokh im.
beyde mit gegolte berd, gekleydt daytsh.
der shmayser, a gezunter, a yung mit beyner, geyt tsu un klapt in toyer mit dem gantsn *koyekh.
- ver klapt es vi a *gazlen azoy shtark azh di vent tsitern? - hert zikh funem hoyf a mentshns *kol, vos iz shreklekh in *kas - nishto keyn ru, nit bay tog, nit bay nakht!
- halt moyl un bil nisht, hunt eyner! - beyzert zikh der shmayser oyf a *kol, vos lekhert dem *moyekh - geshvind efn dem toyer! du herst?
- oyf kranke *afile hot men nit *rakhmones... men klapt un shrayet...
men shrayet in eyn otem...
tomer veystu vos? - murmlt der shveytsar unter der noz, shpayendik mit fardros, shtekt arayn dem shlisl in shlos, dreyt, dreyt mit maternish *kloymersht, shiltndik derbay mit toyte *kloles.
vi nor der shveytsar hot geefnt dem toyer un derzen di karete un di mentshn far im in droysn, iz er bald vi ibergebitn gevorn, hot geshvind aropgenumen dos hitl mit a zis minele un geshtanen mit groys opshay vi a knekht farn *porets.
- gey - zogn im di mentshn, vos shteyen farn toyer - gey vek-oyf dem "oyfzeer" funem "*biker-khoylim", der "upravlyayushtshi" funem aktsiz ruft im.
er zitst do in der karete.
- *bekoved godl, mayne hern! - zogt der shveytsar mit a *khnifele, makhndik zikh, baym shtelndik a fus tsu geyn, vi er redt *kloymersht tsu zikh aleyn - vos heyst nit folgn azelkhe gute, groyse layt vi di hern aktsiznikes?
umzist zenen zey nit *matriekh keynem.
vos far a batref iz bay zey an emer branfn?
- aykh, Rohlin, badarf ikh danken far dem *koved, vos der shveytsar hot mir do itst opgegebn - zogt eyner, der yingster fun di tsvey mentshn, tsum andern shpasndik, nokh dem vi der shveytsar iz avekgegangen - ot der *shoyte, vayl er hot mikh gezen shteyendik mit aykh, hot gemeynt, ikh bin oykh an aktsiznik vi ir, un gekukt oyf mir mit *derekh-erets.
ven er zol geven visn, az ikh bin a proster *boser-vedom, eyner fun di shiler, he, he, volt er mit an ander *loshn geredt mit mir.
nor take ayer *zkhus, aktsiznikes, shteyt undz bay hayntike tsaytn, undz bidne *maskilim, nebekh.
aykh iz keyn zakh nit farbotn, altsding megt ir, men iz aykh *moykhl un men git aykh op *koved.
az voyl iz aykh oyf der velt!
oylem-haze hot ir, un mir, oy...
ven nit ir, volt gevorn fun undz an ek, *khas-vesholem!
- klogt zikh nit azoy, Ribkin - treyst im Rohlin oykh mit shpas - derfar vet ir, *maskilim, dokh hobn *oylem-habe un *zoykhe zayn tsu der *sude funem *levyosn.
- vilt ir, Rohlin, makhn mir op an *eysek gikh un geshvind, vi mir shteyen do oyf eyn fus.
mir veln aykh gebn fun undzer *oylem-habe: a gute portsye funem *levyosn, funem *shor-habor un *yayn-hameshumer, un ir zolt undz gebn fun ayer *kheylek *oylem-haze: fleysh, fish, branfn un nokh epes...
- a-a, vegn dem muz men frier zikh opfregn oyf der birze, oyb ayere aktsyes un vekslen oyf *oylem-habe veln hobn an opgang tsvishn *sokhrim.
ikh fun mayn zayt bin shtark *mesupek, oyb a yid, a *soykher, *afile fun di groyse *mayminim, vet gebn far zey a tsebrokhenem heler.
dos gloybn - dos iz fun di zakhn, vos mitn moyl un nit mit der keshene.
nishto keyn greser *apikoyres, vos leyknt in "*rukhnies", shtark dervayterndik zikh derfun, vi di keshene fun di *negidim.
ot, a shteyger, vel ikh aykh vayzn, onrufndik mit di nemen.
nor... nisht dos art do, nisht di tsayt, ot geyt der *mashgiekh!
es heybt on groyen der randhitl oyf *mizrekh-zayt.
eyner, nit rekht nokh ongeton, geyt in aylenish un shtelt zikh op bay der karete.
- herr oyfzeer! - lozt zikh hern a veykhe shtime funem baydl aroys - iz do bay aykh in spitol an ort far tsvey kranke?
- nishto atsind *afile eyn betl a leydiks.
ir, mayn herr, veyst dokh zeyer gut, az der "*biker-khoylim" iz kleyn in farglaykh mit dem hign *oylem yidn, vos fargresert zikh alts vayter vayter zint es hot zikh do geefnt tsvey naye kvaln fun *toyre un *parnose, di rabiner-shul meyn ikh un di aktsizne hoypt-kantor.
a *katoves a bisl vifil mentshn fun alerley sortn kumen on aher!
di shtot-firer makhn *asifes, alts vegn *biker-khoylim, men redt, men shrayet, men iz zikh *meyashev - un gornisht.
- nu?!
der doziker "nu" hot gehat in zikh fil taytshn.
es hot gekent heysn vi a freg: nu, es vet shoyn nemen an ek dayne ployderayen?
gekent oykh heysn a vunder: nu, *im-keyn vet mayn *bakoshe nit derfilt vern!
oykh gekent heysn fardros: nu, *sheygets eyner!
nokh un nokh taytshn.
der oyfzeer, vos iz *beemes geven a ployderzak un gehat tsu fardanken mit zayn shtele dem "upravlyayushtshi", hot gefilt in dem dozikn "nu" ale *taymim, ale taytshn mit a mol, deriber hot er zikh farkhapt tsu fargletn dem feler azoy:
- dos altsding hob ikh nor gezogt glat azoy zikh, es shat nit, ir zolt visn, vos do tut zikh, farshteyt ir mikh.
vos onbalangt ober ayer *bakoshe - okh!
morgn derfil ikh zi mit dem grestn *koved.
vos heyst, az ir bet!...
- a sheynem dank aykh!
di zakh ober ken men nit opleygn oyf morgn.
zet nor, di kranke lign ot do in vogn.
- hert nor a *mayse, ot do in vogn un ikh hob nit bamerkt!...
ot atsind ze ikh shoyn, ze ikh.
zey lign dokh *kimat on a *simen lebn.
a *mayse, a *mayse!...
ot deriber take bet ikh dokh, araynnemen zey in *biker-khoylim bald on *shies.
- hey, Ivan! - ruft der oyfzeer dem shveytser - gikher breyng aher di mentshn mit di ale zibn zakhn oyf tsu nemen trogn fun danen di kranke.
- Ribkin! - zogt der upravlyayushtshi, aropgeyendik funem vogn - nat aykh mayn kartl tsum doktor fun *biker-khoylim, fort, zayt *moykhl, un breyngt im bald aher in mayn karete.
un ikh vel geyn aheym tsu fus.
nishkoshe, nokh aza lange tsayt zitsn, iz gut durkhtsugeyn zikh a bisl.
un aykh, herr Rohlin, bet ikh - zogt er frayndlekh, umkerndik zikh tsu im mitn *ponim - ir zolt nit avekgeyn fun danen biz men vet di kranke opgebn zeyer ort un ton zey, vos men badarf.
dervayl heybt on brekhn oyf tog, es farfarbt zikh royt der himl in *mizrekh-zayt un *Shmulik mit *Moyshelen, der tate mit dem zun, lign beyde oyf eyn betl dervayle in forhoyz biz es vet greyt vern far zey a bazunder ort.
beyde zenen *tseharget, tsebaylt, lign fardult bleykh vi di vant.

dos ferte kapitl

yener *dor, in *Shmuliks tsayt, iz geven a *dor fun *maskilim, *khakronim heyst es, un fun aktsiznikes.
di yidn denstmol hobn shtark keyn *kheyshek nit gehat onnemen di "*haskole", vos men hot es "fun oybn" forgeshribn zey far a *refue tsu zeyere alte *makes.
zey hobn zikh geshtelt un gezogt: "shkoles ni zhelayes!" shkoles, heyst es, viln mir nit.
hot di velt shtark faribl gehat deroyf, *moyre-hobndik, zi zol nit *khorev vern, *khas-vesholem, tsulib dem narishn folk *Yisroel, vos vil zikh nit bildn.
un got der lebediker veyst, vos es volt geven der *sof fun der velt, fun *goyim un yidn, *lehavdl, in eynem, ven nit der *malekh fun *parnose zol zikh nit geven unterkhapn mit hilf in der beyzer *sho, nit haynt gedakht.
ot der doziker *malekh fun *parnose, vos dreyt dos redl funem yidishn *mazl mit der gantser lebns-geshikhte zint *goles-Mitsrayim biz hayntikn tog; vos git mit der fuler hant *koved di *negidim un *khokhme yene, vos mit breyte, fule keshenes - er hot zikh gegriblt in ale yene *mine *parnoses, vos zenen geven *bekoyekh aroptsufirn yidn funem veg in gevise tsaytn, un nisht gefunen keyn beser mitl tsu fardreyen zey mit *haskole, vi der aktsiz fun branfn.
gut iz er dermit, vos di *mamshole zayne vet zikh farshpreytn umetum, vu yidn megn zitsn;
vos er vet basheftikn mit farshidene *mine shteles toyznter mentshn funem gehoybenem un gemeynem *oylem, un fun zey vider veln hobn *shefe sheynkers, *bale-akhsanyes, arbeter, *bale-mlokhes, kremer, *stam *bale-batim un oykh *afile *mekablim, *kle-koydesh, *batlonim, *kabtsonim, un vos nokh, vos der aktsiz far zikh aleyn, branfn heyst es, hot genug *koyekh tsu geveltikn iber dem mentshns *neshome.
shtarker fun *mashke iz nishto in der velt.
mashke nemt tsu dos gelt, dem *seykhl un dos harts, makht vos *treyfe *kosher un vos *kosher - *treyf: un far di ale *mayles, aroysgezogte un nit aroysgezogte do, vet yidn nit azoy arn di geyng fun di aktsiznikes, di *gaboim fun der *mashke, vos *kimat ale veln nit zayn keyn *tsadikim, un men vet zey *moykhl zayn oyf ale *aveyres, vos tsu got un vos tsu layt, oykh oyf azelkhe *aveyres, vos men tor nit zogn.
un az men vet zikh makhn nit visndik, avekkukn fun di gresere, veln zikh nemen tsu bildung di klenere.
es veln vi grine groz zikh onheybn vayzn yunge layt.
frish-tsapldike *maskilim, in shtet, in derfer, veln lernen, araynkukn in di bikhlekh, frier *bishtike: oyf boydemer, in kelers, in der vaybersher shul, oykh in bod, *lehavdl, un dernokh shoyn gants ofn arayngeyn in shuln, gimnazyes, univerzitetn, trogndik formes mit meshene knep.
es vet zayn *layehudim, yidn - likhtik un di velt, *goyim heyst es, veln gor onkveln.
un azoy take iz geshen!
in yene shlekhte tsaytn, az s'iz geven biter un "fintster", hot zikh ibergedreyt mit a mol dos redl - yidn hobn genumen di arende fun branfn, hobn zikh bald a vayz geton in der yidisher gas aktsiznikes un a *frish-mekhayedik vintele hot geveyt in di getseltn *Yankevs!
un aktsiznikes zenen geven farshidene, fun alerley sortn mentshn.
der miteler sort fun zey, *stam aktsiznik, heyst es, un der grester teyl fun zey fardint, tsu bakenen zikh mit im do beser un frier fun ale.
der doziker *min *stam-aktsiznik iz geveyntlekh a geboyrener ergets in a yidish shtetl.
der tate zayner, *Elyokum-Getsl, a yid a *kabtsn, a laytisher ongezeener oreman, hot im a nomen gegebn Faybush, un im *megadl geven, vi der shteyger iz, *letoyre ulekhupe.
toyre hot er gelernt kindvayz in *kheyder un *bokher-vayz in a *yeshive, *agev take *khasene gehat un dernokh...
avek oder antlofn fun zayn shtetl, fun zayn "gebirt" un fun zayn *ployneste, dos meynt men zayn vayb, oyf a tsayt lang, oder oyf *leoylem-voed.
atsind trogt er zikh daytsh, mit der mode, mit vayse kregndlekh veblne, oder *efsher gor papirene, vos tsvey a groshn.
dos rekele zayns, vos iz im *mamesh a derkvikenish, farkirtst er azoy, az dergreykht koym bizn helft gezesl, *mekhile, oyf *tsu-lehakhes der kapote,*olee-hasholem, vos hot zikh geshlept bay im a mol biz di pyates.
dos eygene take iz bay im oykh mit di *peyes.
zol der oybershter *shoymer umatsl zayn, az Faybush *ben-Elyokum Getsl zol iberlozn derfun khotsh epes a *simen!
derfar a "tshub" farlozt er zikh *davke a groysn.
mit der bord un vonses hot er genug arbet, frier putst er di bord mit a sherl un dernokh golt er zi gor op, tsu aldi *rukhes.
di hot shmirt er, zey zoln glantsn, onleygndik genug pomade, un bay epes a *simkhele bashpritst er di kleyder mit parfume, es zol shmekn.
zeyer vikhtik iz bay im dos geyn on a hitl.
bald vi er kumt ergets arayn, iz eyder er tut oys di kaloshn, nemt fun zikh arop dos mantl, shteyt er shoyn mit a hoyln kop, un nisht *davke araynkumendik in a hoyz, vu mentshn, nor in velkhn gebay s'iz, *afile in a serey, in a shtal *ukhdoyme.
haklal, ale *goyishe zakhn, vos Faybush hot ongenumen, hit er fil mer op vi der *goy aleyn, vayl vos nay iz zeyer *khoshev.
un nokh ver derfun, vayl es filt zikh epes a bazunder *tam in dem vos men tor nisht.
a tsigar, a shteyger, *yom-tev reykhert zikh zeyer geshmak dem frumen yidn, vayl es kumt im oys epes a *khidesh - reykhern ven men makht *kidesh, men est fish, yoykh un tsimes!
un *shabes a tsigar iz shtark geshmak dem nit-frumen, vayl reykhern *shabes iz farbotn.
Faybush shemt zikh reydn yidish un shnaydt a *min *goyish, mshteyns-gezogt, *umberakhmones, azoy az er matert op zikh aleyn, nebekh, un yenem vert nisht gut herndik.
vi perl shitn zikh im fun moyl, hoykh un sharf, nor yene *miese zidl verter un oykh yene *mine verter, vos vern gebroykht in di aktsizne kantselaryes, vi a shteyger: otnashenye, rasparazhenye *ukhdoyme.
Faybush iz shoyn bay im fe, er lozt zikh rufn Pavnutye Akimovitsh, un a shtik gezunt kumt im tsu herndik, az der *tseylem-eloyhim iz fun im arop.
aza *min *shvakh git im unter shtark *kheyshek nokh mer pomade aroyfleygn oyfn kop.
nokh mer kukn in shpigl un lernen zikh haltn di noz azoy, az zi zol nit oysgebn im fun vanen er shtamt.
in dorf, oder in shtetl, vu es kumt im oys tsu voynen, raybt er zikh arum di dozike baamte un *pritsimlekh, es tsiet im, zitsn mit zey baym grinem kortntishl un esn bay eyn tish mit zey.
iz bay zey a *khoge, oder a geburtstog, putst er zikh oys *yom-tevdik, kargt nit oyf zikh keyn pomade, keyn parfume un kumt *gut-yom-bitn, *mazl-tov opgebn mit a farbeyg un mit a *matone.
un az dos *mazl shpilt im un er iz *zoykhe tsu zayn farbetn vi a gast tsum tish, misht er milkhiks mit fleyshiks, kolbasn mit kez in eynem, est, raybt oyf vos di velt shteyt, ale zoln zen, az er halt nit fun zababones, vi yene fanatiker.
funem farflamtn *ponim un di oygn zayne, vos varfn zikh, *beshas-mayse, in ale zaytn, zet oys, vi er meynt, az er tut zey dermit a *toyve, vos zey veln es im keyn mol nit fargesn.
un az zey shpotn, vi geveyntlekh, fun yidn, oder take fun im aleyn, *kloymersht gutbrudershaft, iz a mol shvaygt er, nit visn-makhndik zikh, un a mol lakht er oykh fun *sholem vegn.
bald baym oyfshteyn in der fri, nokh hot er di hent nit gevashn, dos moyl nit oysgeshveynkt, khapt er zikh esn, khotsh es vilt zikh im nit, nor *kedey *mekayem zayn di *aveyre fun esn onshtot davnen.
fun dest vegn iz er gor nisht aza *roshe akegn got, vi es dakht zikh.
in hartsn bay zikh iz er a *bal-tshuve, bet iber dem *reboyne-shel-oylem.
oyf a teyl *aveyres iz er im *moyde, un oyf a teyl breyngt er im a *heter fun fil erter gevise, vu es shteyt, az men meg.
oder er vayzt im oys, az eygntlekh zenen zey gemakht gevorn nor *kedey tsu farhitn durkh zey fun *aveyres.
efntlekh est er *goyishe *maykholim, dokh az s'kumt im oys a mol esn yidishe *maykholim, est er mit apetit, shmokhendik derbay far zikh *makhmes groys *hanoe.
des glaykhn iz er nit azoy shlekht oykh tsu layt - er iz zeyer gut tsu yidishe tekhter, farhalt zikh akegn zey nisht azoy ernst, fun der vaytns, ophitndik zikh mit a vort, vi fremde mentshn tsvishn zikh, nor frayndlekh mit libshaft vi mit eygene shvester, iz mit zey a noenter shmelke, vos oyf der lung, dos iz im oyf der tsung, nisht makhndik, *kholile, an untershid tsvishn a *balebatishe tokhter un a dinst, *aderabe di vos an oreminke iz a *mitsve, zi mer *mekarev tsu zayn, zayn tsu ir nokh mer tsugelozt.
es hot zikh gemakht a mol a *mayse mit der tokhter funem *balebos, vu er iz geshtanen stantsye, an oysgegebn vaybl in der fremd ergets in a shtetl, vos iz gekumen aheym, zen zikh mit der *mishpokhe.
a *simkhe, a freyd baym kumen irs oyf itlekhn in shtub, ale kushn zi, haldzn zi, un zi kusht, haldzt yedn bazunder.
un *beshas khedve iz Faybush oykh do in der mit, beyde, er mit ir, haldzn zikh, kushn zikh oyf der zayt, oyf yener zayt *ponim gor in eyn otem.
az s'iz ariber di heyse *rege, der *oylem hot zikh opgekilt a bisl, heybt on dos vaybl tsukukn zikh tsu di *kroyvim, oysfregndik eynem nokh dem andern, vos er makht, vos er tut?
un az s'kumt tsu Faybushn un zi shtelt oys oyf im a por oygn farvundert, tut er zikh a khap, makhndik oykh farvundert: vos heyst!
ver ikh bin veyst du nit?
ikh bin dokh - der higer aktsiznik!!...
un *beemes take iz an aktsiznik geven a groyser farnem in zayn ort, vayl fil mentshn hobn badarft tsu im onkumen.
ver *shmuest di sheynkares, vos rekhnen zikh in shtot far sheyne, ongezeene *balebatim un shpiln a rolye *kimat vi di vokhernikes dort, zey zenen gelegn baym aktsiznik in der hant un gehat far im dos nayn-yerike *kadokhes.
shnayder, *badkhonim *ukhdoyme *khevre *pa"ts, di folks-paytonim, vos makhn lidlekh oyf ale *mine shlek, *mishlakhesn in zeyer tsayt, un men zingt zey dernokh umetum tsvishn dem yidishn *oylem - zey hobn es gemakht oyf di aktsiznikes fun Faybushes shnit, nisht mer vi dos dozike lidl:
  "un aktsizne yunge layt
  zenen farshayt:
  goln di berdelekh
  un forn oyf ferdelekh
  geyen in kalashn,
  un esn umgevashn
  zey geyen in di traktirn,
  trinken tey
  un dos vaybl iz vind un vey".
un dos eyntsike lidl *afile, iz oykh nisht geven farshpreyt tsvishn dem folk un s'iz nit ongenumen gevorn, glaykh vi fil shtiklekh *piet azoyne, tsu zingen es baym *oylem.
un dos dint far a bavayz, vi shtark di *parnose virkt, az zi iz *mekhaper oyf ale zind.
nideriker mit a shtapl funem miteln sort aktsiznikes zenen yene, vos angeshtelt geven in "goralnyes", in ambarn, shpaykher, kelers fun branfn un *shomrim arumforndik oyf ferd.
tsvishn di dozike layt iz an oysmishenish fun alerley *mine *nefashes: gevezene kremerlekh, mark-mentshn, meklers, *meshorsim in *akhsanyes.
tsum teyl groyse grobe yungen "geshlogn oyf der *ivre", vos hobn bakumen shteles nor tsulib dem, vos zey zenen *arts-pyaske-azes-penimer mit hertser farshtokte, harte vi shteyn, un oykh azelkhe, vos hobn gekent, mshteyns-gezogt, koym rekhnen biz "*tishboyres", durkh ibergegebene zey *besod-soydes epes azoyne *mine *klolim, un makhn "*kefl" oyf di tsunoyfgeshtelte finger, vi oykh aroys mit a *goyish vort, mshteyns-gezogt, az men hot badarft a mol.
es zenen do in dem dozikn pekl oykh gevezene *melamdim, vos mit zeyer beyzkayt, mit zeyer fray-zayn oyf der hant zenen zey vi gevuntshn tsugepast tsu zeyere itstike shteles.
es gefinen zikh do in tsetl oykh *batlonim, toygenikhtsn, svishtshes, vos hobn keyn finger in kalt vaser keyn mol nit arayngeton, toygn nit a kats an ek tsu farbindn, shteyen vi di ongemolte, leymene *goylems oyf zeyere shteln, un fregt zey *bekheyrem, vos tut zikh do mit zey azoyns - dos zenen oreme *kroyvim fun di gehoybene aktsiznikes, fun zeyere vayber, fun zeyere libhober un libhoberins, oder fun *gvirim, *negidim, *mosrim un *tkifim, vos men hot gemuzt tsulib-ton un gebn zey shteles fun *yoytse vegn.
ot di dozike *Moyshe-mekhuyevnikes zenen geblibn dos, vos zey zenen geven, nit aropnemendik zikh funem rekhtn veg, *khas-vesholem, take di eygene vi frier: mit di eygene kleyder, mit di eygene nemen, *Khatskl geheysn un *Khatskl geblibn, oykh mit dem eygenem *loshn, geredt *mame-loshn, yidish, hoykh mit a *nign, makhndik mit di hent, nisht nor tsvishn zikh, nor oykh mit dem *odn zeyern.
az der *odn flegt a mol plutslim onforn mit der forse un zey a freg ton epes vos s'iz, flegn zey entfern kurts un sharf:
mir veysn gornisht, *reb... *reb (azoyner un azoyner) hot undz do anidergeshtelt, un mir shteyen.
fun dest vegn a shtikl *apikorses hot zikh tsu zey dokh tsugeklept - di bord un *peyes, a shteyger, flegn zey oyskemen in mitn vokh un a mol take *shabes oykh.
di noz flegn zey nit shnaytsn frank un fray, itlekhn in di oygn, nor zey hobn zi, di noz heyst es, gelernt *derekh-erets, opton ir zakh shtil, in der zayt, un take opvishn zikh mit a tikhl, nisht *davke mit der hant, oder mit an ek kapote.
dem davnen flegn zey a mol opmakhn *bekitser, vi men zogt: sur-bur *umaflie layses.
far dem *odn zeyern flegn zey aropnemen dos hitl un shteyn far im mit a hoyln kop.
zey flegn a mol hern nit keyn sheyne verter fun zeyere *khaveyrim, aktsiznikes, nisht ontsubeyzern zikh oyf zey, *aderabe, oft flegn zey nokh derfun *hanoe hobn.
yene grobe yungen, *miese *ameratsim tsvishn di aktsiznikes, flegn reydn *nibl-pe, ton an *aveyre, nit *bekivn, oyf *lehakhes, *kholile, nor *poshet derfiln dermit zeyere *tayves.
oysgenumen di gevezene *melamdim, zey hobn geton take an *aveyre *bekivn, tsulib der *aveyre aleyn.
der *khilek tsvishn zey un *stam aktsiznik funem miteln sort iz nisht mer in dem:
yener hot gezindikt un *hanoe gehat, un zey hobn gezindikt un keyn *hanoe nit gehat.
yener hot gezindikt mit *shatnez, a shteyger, in a *malbesh, un zey - in a late fun vol oyf tserisene laynvantene plyudern.
yener hot gezindikt, mishndik fleysh mit milkh, hot er gegesn a hindl mit puter, oykh fartrunken mit "*nesekh", dem tayerstn vayn, un zey - hobn gegesn a pisne kolish, gekokht in a fleyshik tepl, mit a milkhiker lefl.
un der vayn, velkhn zey hobn a mol zikh fargunen trinken, nokh dem vi zey hobn im gemakht "*nesekh" durkh dem onrirn fun a *goy, iz geven rozhinkes-vayn.
dos iz nokh gornisht, zey flegn zikh nokh a mol gor neytn tsu ton an *aveyre, khotsh zi iz prikre, akegn zeyer natur, vi a shteyger, esn rakes.
a hekherer grad fun dem mitlstn sort zenen geven di gehoybene aktsiznikes - "upravlyayushtshes", a shteyger, vos itlekher in zayn ort iz geven a groyser *porets, gehat tsu zogn iber altsding, vos *shayekh tsum aktsiz.
oykh revizorn, shraybers, bukhhalters, sekretarn in di kantselaryes un in der hoypt-kantor funem *odn iber ale *adoynim, *porets iber ale *pritsim, funem arendar, *hagvir hagodl vehanoyre - fun im aleyn!
meynstns zenen di dozike geven farshtendik, gebildete, orntlekhe. laytishe mentshn.
ot di dozike ale *mine aktsiznikes, fun kleyn biz groys, zey zenen es di tates fun der "*haskole" in dem frierdikn *dor.
un mit di kinder zeyere, di *maskilim heyst es, iz geven oykh dos eygene vos mit di tates, di aktsiznikes.
tsvishn di *maskilim iz oykh geven an *erev-rav, an oysmishenish fun ale *minim - *maskilim mit fulke ongeshtopte keshenes un leydike *moykhes, fun *sokhrim, podryadtshikes" *ukhdoyme.
oykh *maskilim fun *melamdim gevorene lerer in di shuln, vos flegn oyslernen mit di shiler di ershte *parshe *Breyshis un a shtikl "*Khaye-Odem" mitn "daytshrishn iberzets", mshteyns-gezogt.
kholile, zogn "*bore" bashafn, nor "shuf".
dos zenen geven di *apikorsim, di *khakronim, di *bal-loshns in yener tsayt.
oykh iz geven *maskilim *batlonim, vos flegn zikh krimen oyf *piyutim, oyfvayzndik in zey feler.
farbreyngen di gantse tsayt zeyere oyf aynbaysn a harbn *posek, a krayt zikh shtikl *agadete, gebn meynstns tsu farshteyn zeyers an oyftu mit *mesholim fun dem shteyger firung in der velt un fun der politike.
di *megile - dos iz far zey geven an ort, arayntsuleygn dort tife *kavones in di verter fun *Homen un *Akhashveyresh, gegriblt zikh mit a kvetsh in itlekhn vort fun *Mordkhen un *Ester hamalke un es derklert *seykhldik *al-pi *khokhmes hapolitike ef-ef!
fun "*kapores shlogn" hobn zey nisht azoy gehaltn, flegn iberhipn gevise shtiklekh "*Yoytsres" un tsubamken yene, vos hobn farlangt "reformes" in dem *Shulkhn-orekh.
fun dest vegn badarf men nzikht azoy gring avekmakhn di *maskilim funem frierdikn *dor, men muz gedenken di tsayt, ven, un dos ort, vu zey hobn gelebt.
es meg zey bayshteyn oykh der *zkhus, vos ven nisht zey, voltn hayntike *khakhomim, in undzer tsayt, zikh nisht genumen oyf der velt.
un ir, beyze tsinger, onshtot tsu zidlen, tsunisht makhn yene, vos a mol, zidlt beser di, vos haynt.
vifil, a shteyger, *maskilim-ameratsim, oysgelasene, *batlonim, hot ir aykh i atsind in ayere tsaytn.
meyle oyf di amoldike iz nokh do a *terets - mentshn zenen dos eygene vos a shtark tsunoyfgeshtikte luft, a shteyger, tsu eyn zayt.
ergets epes, vi bald es shpirt zikh a mindste efnung, tut zi zikh a shtup mit impet, farfliendik fray het vayt tsu der anderer zayt.
hot funem *bes-hamedresh tsu der "*haskole" zikh geefnt a bisele di tir, hobn yidishe kinder a loz geton zikh vi di dule, farkrikhndik vayt.
mit vos ober ken men farentfern di hayntike, vos di tir tsu der *haskole iz nisht geven farshlosn keyn mol far zey?
di frierdike zenen geven farfirt umgern, nit-visndik, un di hayntike - take visndik.
un nokh ale zakhn zenen dokh nisht ale in yenem frierdikn *dor geven fardorbn, *kholile.
vi tsvishn di aktsiznikes hobn zikh gefunen eyntslne laytishe mentshn, azoy oykh tsvishn di *maskilim.
fil groyse *lomdim, *khakhomim, gelernte, zenen fun zey in yener tsayt geven, barimte shriftshteler, poetn, vos makhn *koved zeyer *dor yidn, un di shpeterdike *doyres.
un ir, *khakhomim funem nayem *dor, barirt nit dem *koved fun di *khakhomim funem altn *dor derfar, vos zey hobn nisht gehat tsu ton iber a zakh, vi *beys-Shame mit *beys-Hilel, a shteyger, iber an ey, vos iz ersht *noyled gevorn itst.
in farloyf fun farshidene tsaytn veln naye gedanken un andere baderfenishn *noyled vern bay ayere kinder, nokh aykh.
meglekh, az yene kinder in zeyer tsayt veln oykh lakhn fun di tates, fun zeyere *khkires un zeyere *khaloymes.
itlekhe tsayt iz mit ire feygelekh.
naye feygelekh - naye lidelekh!...

dos finfte kapitl

di *mayse mit *Shmulik dem tandetnik, zi bavayzt oykh zeyer gut, vi nokh toyznter azelkhe bavayzn, az a yid badarf onnemen far lib itlekhe *make, itlekhn klap, i a patsh oykh, *afile ven es tut im shtark vey;
er badarf gleybn, az der patsh iz, *nishkoshe, nit umzist, nor fun zayn *toyve vegn, oyb nisht bald in der heyser minut, iz shpeter.
vi es zet oys, iz shoyn *a ponim, dem yidn oybn azoy ongeshribn baym geboyrn-vern, az er zol nit hobn keyn lek *oylem-haze on *tsar un *yisurim.
dem yidns *mazl ligt in a harter *kofl-shmoynediker sholekhts, vi dos kerl fun a nus, vos kumt on zeyer shver tsu dertapn es biz men brekht nit shier oys di tseyn knakndik.
shreklekhe veytikn hot *Shmulek, nebekh, gelitn yene nakht, i hartsveytik, i veytikn fun di klep, vos er hot gekhapt, nor ven nit zey, volt er dokh nit *zoykhe geven tsu hobn dem *koved, az *Mikhoel *sapir, der eltster iber ale aktsiznikes in Voliner gubernye, zol zikh mit im opgebn, araynnemen tsu zikh in der karete im mit zayn *Moyshelen un opfirn zey beyde in *biker-khoylim.
un s'iz *beemes a *koved, a groyser *koved, velkhn optsushatsn iz in shtand nor azelkher, vos im iz gut bavust der shteyger lebn fun undzere yidn in hign vinkl, zeyer firung un meynungen in yene tsaytn.
undzere zeydes hobn gegleybt: dos gantse lebn oyf der velt iz nor tsulib yener velt.
der mentsh vert geboyrn oyf *mekayem tsu zayn *mitsves *leshem-shomayim un shtarbn do *kdey tsu lebn dort".
deriber iz altsding, vos er gebroykht do oyf der velt, nisht tsulib derhaltn dem *guf un fun zayn *hanoe vegn, nor tsulib dem.
kdey *mekayem tsu zayn a *mitsve.
zey hobn gegesn, a shteyger, in a vokhndikn tog, *kdey tsu makhn "*hamoytsi" un bentshn, un *shabes oykh *kdey *mekayem tsu zayn "*shalesh-sudes".
hobn farzukht zumer di *peyres *kdey makhn *brokhe mit a "*Shehekhyonu".
vayn hobn zey getrunken *Peysekh *mekayem tsu ayn *arba-koyses.
zey hobn *khasene gehat nit vi ale andere layt, nor oyfn yidishn shteyger, *kdey *mekayem tsu zayn di ershte *mitsve.
in bod zenen zey gegangen, nisht zikh tsulib, nor *lekoved *shabes, *lekoved *yom-tev.
mitn negl-vaser un di hent vashn zenen zey nit oysn geven azoy dem puts, dos reynkayt, vi di *brokhe, "*al netiles-yodoyim", dem "*Asher-yotser".
un *a pshite shoyn nit keyn neytike zakhn, vos glat sheyn far dem oyg *ukhdoyme nokh azoyne *taynugim - derfun hobn zey *klal veklal nit gehaltn.
zokn, laynventene *takhtoynim, a *tales-kotn un a kapote, eyne a vokhedike un eyne a *shabesdike, ot drinen iz bashtanen zeyer gantse garderobe.
yidn zenen nisht kleyn geven geyn tsu fus, nisht hobndik keyn karetes mit ferd.
zenen oysgekumen in shtub on sheyne tayere mebl, on parketn un mirmlshteynerne zayln, on shveytsarn mit trestn, meshene kneplekh un on gleklekh bay di tirn.
di tir iz geshtanen ofn, ver es hot badarft, iz fray arayn.
iz yener fargangen het ahin tsum *balebos, tsu der *baleboste in shloftsimer, iz oykh geven *nishkoshe.
in yener tsayt zenen nit geven *benimtse keyn yidishe "tshinovnikes", keyn rabiner, keyn straptsyes un geshvoyrene advokatn, keyn yidn mit oybelekh, mit ordns un mit titlen, *khuts *parnose-khadoshim un *kohols-layt: *shamosim, khapers, *kabronim, *melamdim, *roshe-yeshives, *prushim, *kle-koydesh, *kabtsonim, *mekablim un *batlonim.
di tsayt iz zikh gegangen ir veg, yidn zitsn zikh vu zey megn, gants yidishlekh - di yarmulkes mit di hitlen oyf di kep, shvitsn geshmak, un gornisht!
vos hern zey a velt?
eyn yid shtelt aroys a fayg dem andern, kleyn un groys alts eyns, *kol Yisroel akhim - ale glaykhe *pritsim!...
dort bay zikh, oyf der yidisher gas, zenen yidn take *bne-mlokhim, printsn, honorevate.
ober baym aroysgeyn in der velt, tsvishn layt, leygn zey avek in der zayt zeyer *koved, zeyer shtolts, bakumen, mshteyns-gezogt, a *ponim fun knekht, knien zikh, bukn zikh, derniderikn zikh far a lyade *poritsl tsulib dos shtikl zindike *parnose, shteyen far im on a hitl, alts mit a farbeyg, mit a *khnifele, i *moyre hobndik, i *mevatl zayendik im in hartsn tsu glaykher tsayt.
un di aktsiznikes, ot di naye *mine parshoynen denstmol, zey zenen es geven, ken men zogn, di ershte in der yidisher gas, vos hobn zikh oysgetseykhnt fun andere mit zeyer shteyger lebn, mit zeyer *halboshe, mit ale geyng un di firungen zeyere.
zey hobn es ongehoybn vern "tshinovnikes", baamte, hekhere un klenere, shteyendik eyne unter di andere un herndik eyne di andere loyt di shteles.
velkhe zey hobn farnumen.
der eltster, der grester fun di aktsiznikes, hot gefirt dos redl in zayn gubernye *bigrande, haltndik yedn in der *moyre.
zayn hoyz iz *tomed ful geven mit mentshn - der iz gekumen betn a shtele, un yener bet, men zol im fun der shtele zayner nit opzogn.
eyn shenker klogt zikh, vos men hot avekgenumen zayn branfn,
un der anderer bet *rakhmim, aroptsunemen fun im dem *knas, vos men hot oyf im aroyfgeleygt.
itlekher kumt mit zayns, ale shteyen on hitlen, vartndik in fortsimer di *sho, vos men vet rufn eynem nokhn andern tsum *odn hagodl in kabinet.
un *meshorsim, badinte, loyfn vi di *rukhes ahin-aher.
geyen farbay dem vartndikn *oylem shvaygndik mit shtolts, un az voyl iz yenem, velkher iz *zoykhe tsu khapn fun zey a vort, a blik.
ot di dozike nay-modne layt zenen farrekhnt geven bay yidelekh, shvakhndike, tsiterndike, vi *emese *pritsim.
staytsh, zey hobn dokh oykh *oylem-haze: zitsn in sheyne *dires, palatsn, mit tayer mebl, trogn *afile in der vokhn sheyne *bgodim, forn in karetes, un der shlisl fun *parnose iz bay zey in di hent.
mit azelkhe *adoynim, a kleynikayt epes, iz nit *shayekh zikh oyftsufirn *keminheg yid, *poshet, on tseremonyes, on *derekh-erets, vi *akheynu bney Yisroel tsvishn zikh.
far azelkhe meg men zikh derniderikn, bukn zikh, kushn di hent, shteyn on a hitl un makhn zikh *ofer-veeyfer, *nishkoshe!
nor dem groysn *koved hot men azelkhe aktsiznikes opgegebn tsulib der *parnose.
in hartsn hot men fun zey getrakht andersh vi geredt mitn moyl, vayl zey hobn zikh dokh nit gefirt yidishlekh.
gor epes andersh iz der herr *Mikhoel *sapir, a mentsh a guter, a frumer, di gantse firung bay zikh in hoyz iz yidishlekh - im hot men take geakht, lib gehat *beemes funem hartsn.
er iz geven a gebildeter mentsh i a voyl-lerner, hot gekent *loshn-koydesh, lib gehat zayn folk un zikh gelozt derkenen mit gelt tsu a noytbaderftikn, tsu a yidishn *mekhaber.
a *mekhaber in yener tsayt bay yidn iz geveyntlekh geven an oreman, vos er flegt shvartsn dos *ponim, arumgeyendik farteyln zayn *seyfer.
emes, haynt zenen oykh do a teyl *mekhabrim *kabtsonim, nokh *efsher gresere fun di frierdike, nor di oremkayt zet zikh bay zey nit azoy aroys.
zeyere *sforim farteyln zey nisht aleyn, nor durkh groyse shrayendike, umgelumperte *moydoes in di tsaytungen.
un oyb yidn farshemen zey, koyfn nit, iz dokh dos farshemen yenem unter di oygn nit aza *biesh vi farshemen im in di oygn.
Mikhoel *sapir ober hot zikh banumen frayndlekh mit oreme *mekhabrim, flegt gern nemen zeyere *sforim, zeyer sheyn zey baloynen un oft nokh farbetn zey tsum tish.
iber hoypt iz *Mikhoel *sapir geven a fraynd fun di *maskilim un lerer in di yidishe shuln, vos zenen baym *oylem in yener tsayt nisht balibt geven.
er hot gerekhnt zikh far a shuld, arayntsugebn zayn eyntsikn zun in der rabiner-shul, vos in der shtot!...
kdey andere raykhe layt zoln im drinen nokhton.
un ot dem yungn man, Rivkin, eyner fun di beste rabiner-shiler, fun a hekherer klas, im hot *sapir arayngenumen tsu zikh in hoyz, er zol lernen mit zayn zun.
Rivkin hot geton zayn zakh getray un *sapir hot im derfar zeyer lib bakumen, zukhndik *tomed a gelegnhayt, farshafn im vos s'iz a fargenign.
grod in yenem tog, ven di *mayse mit *Shmulikn, hot *Mikhoel *sapir badarft tsulib *eysek forn nit vayt in a dorf, der tog iz geven zeyer a sheyner, hot er mitgenumen Rivkinen, er zol a bisl zikh durkhforn oyf der frayer luft.
*emes take, a groyser *koved iz far *Shmulik dem tandetnik, vos aza man vi *Mikhoel *sapir hot im bafrayt fun di khapers hent un opgefirt im mit *Moyshelen in *biker-khoylim;
fun dest vegn iz nokh ober nit oysgemakht, oyb *Shmulik volt far dem dozikn *koved genumen fun *lekhatkhile oyf zikh, tsu laydn azelkhe shvere, bitere *yisurim.
efsher volt er gor gezogt: nit keyn khapers un nit keyn bafrayer, nit keyn *make un nit keyn *refue, nit keyn vundn un nit keyn *biker-khoylim.
iz den take nito bay undz azoyne *kabtsonim, *azes-penimer, vos fargesndik dos guts, velkhs men tut zey, tretn zey aroys akegn ale undzere *gaboim un yene *mine *bale-toyves mit a lyarem, a geshrey: fil glaykher volt geven far undz un far *kol-Yisroel, az ir volt gor nit geboyrn gevorn!...
meyle, *bekheyn volt *koved gor aleyn nit genug geven far *Shmulikn, ven mit dem *koved tsu glaykh zol zikh nit geven oysdreyen far im oykh a gute nutslekhe zakh.

dos zekste kapitl

nisht azoy gikh iz *Shmulik oysgeheylt gevorn fun di veytikn zayne.
az zayn *Moyshele iz aroys funem *biker-khoylim gezunt, iz er nokh gelegn *mesukn krank, un a lange tsayt nit arop funem bet.
in der tsayt, ven der dokter in *biker-khoylim hot zikh shtark opgegebn mit im, *bizkhus *Mikhoel *sapir, heyln dem tsebrokhenem *guf zaynem, hot Rivkin, der rabiner-shiler, zikh shtark opgegebn mit *Moyshelen, heyln im zayn *nefesh, bildn im heyst es, oyslernen im leyenen bikhlekh un shraybn.
geton hot es Rivkin nor far *rakhmones - er hot gezen an *orem-bokherl, a kranks, nebekh, iz im dos harts farl[o]fn mit blut kukndik oyf im.
ale tog flegt er kumen im *mevaker-khoyle zayn un zikh nit dervaytert fun im nokh dem az er iz rekht gezunt gevorn.
un *lesof, gefinendik in im gute *mayles, az er hot a gut kepl tsum lernen, hot er im shtark lib bakumen, geloybt im in tog arayn.
Mikhoel *sapir hot zeyer *hanoe gehat, vos durkh im iz aroys a *yeshue a voyl kind, un zikh batrakht, helfn aza *bokherl un arayngebn im in der rabiner-shul, er zol vern mit der tsayt a nitslekher, a fartiker mentsh.
tsutsugreytn im hot zikh untergenumen Rivkin un gelernt mit im geshmak.
mit der nayer *toyre hot ongehoybn in *Moyshelen tsu yoyrn un oyfgeyn epes *meshune naye gedanken - aza yoyrn, vos vert in teyg un oykh in a farzeyt kerndl, oyfburendik ale teylkhlekh in im, un vos on dem iz dos shprotsn un vaksn reyn ummeglekh.
di *toyre fun der "*haskole" hot, vi zoyerteyg, ongemakht a haleburde in *Moysheles harts, a gantse iberkerenish in zayne gedanken;
zakhn gants klore frier, hern oyf klor tsu zayn atsind.
vos gut vos shlekht, vos sheyn vos *mies, vos men meg un vos men tor nit iz itst bay im di *shayle, oyb s'iz azoy.
fartsaytike *khakhomim kumen nit tsu di hayntike, alte geyen arop funem mark - ober azoyns doyert bay im nisht lang.
dos lernen kindvayz in *kheyder;
dos zitsn un lernen shpeter in *bes-medresh, unter der *hashgokhe funem libn *reb *Avromen;
dos beynken nokh tate-mame, forshtelndik zikh vi es hot zikh bay zey gelebt, vi s'iz tsugegangen di *shabosim un *yomim-neroim - ot dos iz im baygeshtanen *beshas dos yoyrung in im, az es zol geyn rikhtik, un di naye velt zayne zol zayn geboyet oyf dem fundament fun der vos a mol.
dertsu nokh hot dos *mazl im oykh gedint, tsushikndik im a gutn *reben, vi Ribkin, un a gutn *khaver, vi *Mikhoel *sapirs zun - beyde gezetste, mit a guter oyffirung, vos hobn dermit oyf *Moyshelen gut gevirkt.
Moyshele bildet zikh, vakst, vakst mit der tsayt, biz er pikt zikh oys vi a hindele, vos efnt di oygn un derzet far zikh tsum ershtn mol di velt, glaykh vi zi iz oykh ersht bashafn gevorn!
a hipshe tsayt iz *Shmulik avekgelegn in *biker-khoylim un az er iz aroys fun dort iz er nokh alts tsu di kreftn nit gekumen, un geshtitst fun gute mentshn iz er farblibn in Z... biz er vet in gantsn gezunt vern un zayn in shtand tsu arbetn.
*Shmulik zet zayn zun arumfirndik zikh mit shiler un hot *hanoe, trakhtndik bay zikh: dos zenen *avade *yeshive-bokherim, mit velkhe er lernt tsuzamen in *bes-medresh, zey hobn zikher ongeshmekt in im, vi gut er ken di *gmore un itlekher halt far a *koved tsu zayn mit im *khaver.
dos iz geven *Shmuliks eyntsike treyst in zayn biterer lage, forshtelndik zikh alts, vi der shteyger zayner iz *tomed.
dos groys glik, vos dervartet im shpeter, *im-yirtse-hashem.
es dakht zikh im, der zun iz a *rov ergets bay yidn, er zitst mit breytkayt oyfn beynkl, *dayonim mit der *shames arum im, di tir bay im in shtub makht zikh nisht tsu funem *oylem mentshn, vos geyen tsu im, der mit a *din-toyre, der mit a *shayle, der azoy, yener azoy, ale bentshn zikh mit im un zogn: az voyl iz aykh, *reb *Shmuel, vos ir hot *zoykhe geven bay got tsu hobn aza zun!
un vi *Shmulik treyst zikh do azoy mit gute hofnungen oyf shpeter, mit a mol kumen im tsu di oygn epes bikhlekh, nit keyn *koshere, vos *Moyshele hot, nisht-visndik, zey in shtub fargesn.
derzeendik zey iz im fintster gevorn in di oygn!
gevald, *reboyne-shel-oylem, *Moyshele zayner, far velkhn er hot zikh azoy *makriv geven, oyf velkhn er hot dem letstn groshn *rebe-gelt oysgegebn, tsu lernen im *toyre - staytsh er, *Moyshele, zol azoy farfirt vern, araynkukn in di *treyfe-poslen!
dos gantse lebn zayns iz er vi a hunt arumgelofn iber di gasn, zukhndik dos shtikl broyt, shvartsndik zikh dos *ponim, un di gantse hofnung zayne iz geven der zun, er vet es im shpeter onton *koved, tsuteyln glik un groys *nakhes - haynt az der zun zayner iz arop funem rekhtn veg, iz dokh oys ale hofnungen, vos-zhe toyg im atsind gor dos lebn, zayn hintish-lebn?
khorev gevorn iz zayn velt mit ale gute zakhn, velkhe er hot zikh forgeshtelt oyf shpeter;
untergegangen iz der likhtiker shtern fun treyst, vos hot im geshaynt, gefinklt fun der vaytns - vist un fintster iz im!
dem *oylems vort: "*odem korev leatsmoy", itlekher meynt zikh, iz gezogt gevorn oykh oyf der libshaft fun tates tsu kinder.
vi groys un shtark s'iz di mi funem foter tsum gutn far di kinder, iz drinen do, mer oder veynik, zayn eygener interes - hobn *koved fun di kinders *koved, zayn barimt durkh zeyer rum, shtolts un groys durkh zeyer groyskayt.
deriber az *Shmulik der tandetnik hot derzen, az zayn zun iz avek in a shlekhtn veg un tseshlogn zayne hofnungen, hot es geheysn bay im azoy fil, vi er *bagazlt im, nemt bay im tsu altsding vos er hot gemeynt hobn durkh im shpeter - nu, iz oys *rakhmones, un er vert oyf im in *kas, flam-fayer.
*Shmulik iz shtark ongelodn un vart, az *Moyshele vet kumen, vet er oyslozn tsu im dem gantsn tsorn.
*Moyshele iz gekumen - un mit im tsu glaykh Ribkin.
- aheym lomir forn, keyn Glupsk! - tut *Shmulik a geshrey oyf *Moyshelen, royt verndik far *kas vi an indik.
*Moyshele blaybt shteyn tsemisht, nisht tsu farshteyn vos dos geshrey batayt.
- keyn Glupsk! - shrayet *Shmulik, tsiterndik mit ale *eyvrim.
*Moyshele rukt zikh op in der zayton *loshnfar groys vunder, a shrek, un Ribkin entfert op anshtot im:
- *reb *Shmuel, keyn Glupsk vet ayer zun nit forn!...
do, in dem ort fun *toyre, vet er blaybn un men vet im gebn ale zayne baderfenish.
- un men vet im gebn *apikorsishe bikhlekh - makht *Shmulik mit gal, shoklndik mitn kop, - *apikorsishe bikhlekh, ha, vet men im gebn.
aropfirn im funem veg!...
- tate, vos redst du?!...
- shtum! mikh narn meynst du? o, neyn!
ikh hob, *nishkoshe, gefunen di bikhlekh, dayne bikhlekh, hob gezen, gezen...
- vos gezen? - fregt im Ribkin.
- gezen, az dos zenen di *apikorsishe bikhlekh.
- ir hot a *toes, *reb *Shmuel!
a gramatike a yidishe i a rusishe un a geografye hot ir gezen!
- tsu vos? im tsu vos toygn azoyne bikhlekh?
- staytsh, tsu vos?!
yidish, *loshn-koydesh heyst es, muz er kenen, er iz dokh a yid.
rusish muz er oykh, dos iz dokh di landsshprakh, vu er zitst, un kenen di velt-bashraybung muz er oykh, er iz dokh oykh epes a mentsh.
ir farshteyt, *reb *Shmuel, dos altsding iz a muz!
- nat aykh a muz!
a nayer "muz", vos shteyt nit in di tsen gebot.
mir, in Glupsk, hobn es nit gehert.
di Glupsker lebn, *borekh-hashem, on dem gebot oykh.
hobn es nit gekent a mol, kenen es nit haynt un zenen fun dest vegn *koshere yidn, fayne mentshn un sheyne *sokhrim *lekhol-hadeyes, kumt itst *Moyshele mayner un makht es oyf zikh far a heylik gebot!
- yo, dos muz er oykh tsulib dem - zogt Ribkin mit a shmeykhele oyf di lipn - oykh tsulib dem muz er es, *kedey arayntsutretn in undzer *bes-medresh - in der rabiner-shul.
- oy, az-okh un vey tsu aza *bes-medresh, az-okh un vey tsu zayne *rabonim, mshteyns-gezogt, un az-okh un vey tsu mayn zun, vos farlozt undzer *bes-medresh un geyt arayn in zeyern, *lehavdl!...
varf avek dayne geyng, *Moyshe, un kum tsurik keyn Glupsk!
- ayer zun ober iz dokh a shlafinker, nebekh, un badarf hobn, in lebn arayn, a gute narung - zogt Ribkin mit a gebet, tsu derve[k]n in dem tatens harts *rakhmones oyf zayn kind - zet, vifil er hot gelitn, nebekh, in zayn lebn: mangl, *yisurim un leyd, un vi bleykh er iz, vos far a *ponim, nebekh, er hot fun di *makes, veytikn, vos ersht nisht lang.
un ir take aleyn, *reb *Shmuel, zayt dokh, nebekh, oykh gor oys mentsh, nisht gekumen nokh tsu di kreftn, nishto keyn *koyekh tsu handlen.
vos-zhe fort vet ir ton in ayer Glupsk, mit vos vet ir dort *mefarnes zayn ayer vayb un kinder.
*Shmulik tut a krekhts un trern shteln zikh im in di oygn.
Ribkin banutst zikh mit der guter minut, leygt aroyf di hant *Shmulikn oyfn aksl un zogt:
- baruikt zikh, *reb *Shmuel, un blaybt do, biz ir vet rekht gezunt vern.
heybt oyf di hent mit a loyb tsum himl, dankt dem oybershtn, vos er hot aykh tsugeshikt in der noyt aza gutn tayern mentshn, vi *Mikhoel *sapir.
nishkoshe, er vet aykh nit farlozn.
ir farshteyt?...
ir vet nokh *zoykhe zayn tsu lebn, *im-yirtse-hashem, in fil guts un *nakhes.
ayer zun vet endikn di shul, bakumen a gute, ayntreglekhe rabiner-shtele - un es vet mit dem oybershtns hilf gut zayn aykh beydn.
*halevay, men zol nit gepruvt vern vos *Shmulik der tandetnik iz oysgeshtanen in yener minut tsayt.
der *yetser-tov mit dem *yetser-hore hobn beyde zikh geranglt in im, itlekher kumt mit zayns.
der fun der rekhter ayt shtelt for *Shmulikn a *rov, a darn-mogern mit a gekneytsht-bleykh *peniml, vos fast *taneysim, zitst in *tales un *tfiln un lebt fun *rukhnyes, makhndik derbay tsu *Shmulikn: ot dos iz a layt, az-voyl iz im!
un lener fun der linker zayt shtelt *Shmulikn for a rabiner, a dikn-fetn mit a baykhl, trinkt un est far tsen, shpilt in kortn un lozt zikh tsu *oylem-haze, makhndik derbay: ot azelkhn geyt es gut oyf der velt!
eyner zogt: mayn *rov iz shtark gehoybn in zayn ort.
un der anderer zogt: mayn rabiner iz a *takef in di hoykhe fentster dort.
der zogt: nem dayn zun un gey keyn Glupsk.
zay a shmatnik, handl mit shmates un mayz oys di *maskilim.
vos toyg zeyer erlekhkayt, zeyere *khasodim, az dem *reboyne-shel-oylem iz nit lib zeyer yidishkayt.
un yener zogt: fe, Glupsk, loz di Glupsker, shmates - di shmatnikes un du blayb do.
do iz a hofnung, du zolst geholfn vern.
der rekhter zogt: az voyl iz dem *rov maynem, ay-ay, vet er es oyf yener velt hobn a *kheylek *oylem-habe!
un der linker zogt: a *kapore dayn *rov far mayn rabiner, daynem vet der yunger *dor nit veln kenen un mayner vet hobn *oylem-haze i *oylem-habe do baym lebn - *Shmulik shlogt zikh in der *deye un shteyt vi a *goylem, nit aher, nit ahin.
- hob nit *moyre, tate! - bet zikh *Moyshele baym foter oyf a tsiterdik *kol, vergndik zikh mit trern - zay zikh nit azoy *metsaer far mir, tate, un loz mikh do lernen.
fun altsding, vos mit undz hot do pasirt, zet oys, az der oybershter vil *mistome azoy.
*Moysheles verter tuen a kapele a boyg *Shmulikn tsu yenem fun der linker zayt.
er tapt zikh bay der *peye un zogt shtamlendik:
- un vos vet ober zayn mit dayn yidishkayt?
- *nishkoshe, zi vet zayn bay mir dos eygene vos in Glupsk.
- ir meynt, *reb *Shmuel - ruft zikh on Ribkin, unterhelfndik *Moyshelen - ir meynt, az dos yidishkayt iz gegebn gevorn nor di Glupsker, un ven nit di Glupsker iz, *kholile, oys yidishkayt.
a *toes, kh'lebn, *reb *Shmuel!
- un di Glupsker, Glupsker yidn, zey vos veln oyf dir zogn? - redt *Shmulik vi tsu zikh aleyn, nisht rekht herndik Ribkins verter, un a *tsure fun a *rov shtelt zikh im for in gedank, a *tsure a fintstere, a beyze.
- az-okh un az-vey dem yidishkayt, az dermit vos es zipet hot es tsu fardanken nor di Glupsker - zogt Ribkin, shoklendik mitn kop - a sheyn *ponim, kh'lebn, volt es gehat!
ot dos iz take di gantse *tsore, vos ir, un nokh a *sakh azelkhe vi ir, vilt in altsding, vos ir tut, nor *yoytse zayn far ayere Glupsker.
di zakh aleyn, tsi iz zi gut, oder shlekht, geyt aykh nit on tsu visn, aykh geyt nor drinen, vos vet der Glupsker *oylem deroyf zogn...
ot, kh'lebn, *reb *Shmuel, fargest zikh in zey un oykh in ayere shmates!
der herr *sapir vet aykh gebn a shtele, ir vet zayn an aktsiznik un *Moyshele ayerer - a rabiner.
der *rov vert farshvundn, lopnet vi a zeyfnblezl, un a rabiner in der tende-verende vayzt zikh oyf zayn ort - *Shmulik batrakht zikh, git nokh, makhndik:
- ta!...

 --> dos akhte bukh