mayses far yidishe kinder II-10: di *erev-peysekhike emigratsye

di *erev-peysekhike emigratsye

geshribn in yor 1903

di *erev-peysekhike emigratsye

A - aroys fun *gan-eydn

- danken *hashem yisborekh, *gepatert dem *Purim gezunterheyt un me kon shoyn onh[ey]bn in zinen hobn araynbrengen dem *peysekh in a guter *sho!
azoy hot zikh ongerufn di mame tsu zikh aleyn oyf morgn nokh *shushn-Purim un oysgekukt mit di oygn ale vinkelekh in zal, arumgegangen un gezukht an ort, vi a *hun *beshas zi derfilt, az zi badarf zikh leygn.
in etlekhe teg arum iz bashafn gevorn a bisl hey mit tsvey kletslekh, un oyf di kletslekh - a shpogl-nay deyzhkele, ibergedekt mit a grobn nor a vaysn tsikhtikn laynvant, un mikh hot men tsugerufn in eynem mitn tatn un ongezogt a mol draysik, ikh zol zikh gornit dervegn nit tsuzen fun der noent, nit a kuk fun fun der vaytns, nit a shmek tun *afile "in yenem vinkl arayn".
un take bald nokh dem iz tsugemakht gevorn di tir fun zal, un undz beyde, mikh mitn tatn, hot men gebetn *mekhile, mir zoln zikh optrogn fun danen in a guter *sho in a *mazldiker un mer nisht arayntretn in zal arayn biz *Peysekh.
fun der minut on hot di zal bakumen bay mir in di oygn *davke gor a bazunder *kheyn, un es hot mikh ahintsu getsoygn, vi a magnet, un ikh hob bakumen a shtarkn *kheyshek a kuk tun ahintsu, in "yenem vinkl arayn", khotsh fun der vaytns.
avekgeshtelt zikh fun yener zayt tir, *beshas mayse gekayet dem onbaysn, broyt mit shmalts, hob ikh arayngekukt un geshpiglt zikh in undzer sheyner likhtiker zal mit der royter kanape fun fidlholts, mitn halb-kaylekhikn tish oyf dray lapes, mitn halb-kaylekhikn sheyn-geshnitstn shpigl un mitn groysartikn *mizrekh, vos der tate aleyn hot im oysgemolt *beshas er iz nokh, zogt er, geven a *khosn.
vey-vey, vos iz nit geven oyfn dozikn *mizrekh!
bern, un leybn, un vilde kets, un odlers, un foyglen, un *shoyfres, un *menoyres, un *esroygim, un shiselekh mit *mogn-Dovidlekh, un bletlekh, un kneplekh, un redlekh, un pasiklekh, un pintelekh on an ek, on a *shir!
s'iz geven nisht tsu gloybn, az a mentshlekhe hant zol dos altsding konen oysmoln, koym-koym vos dos oyg kon khapn!
a *mushlem der tate mayner! - trakht ikh mir. - a *berye! - a *mazik!"
- farkhapt zolst du nit vern! mitn gantsn *khomets bay der tir, brenen zolst du nit oyfn fayer?!
azoyzogt di mame, nemt mikh onmit tsvey dine sharfe fingerlekh fun ir rekhter hant bay mayn linkn oyer un firt mikh tsum tatn:
- na, ze, kuk khotsh on dem *kadish daynem!
mitn broyt hot er zikh avekgeshtelt kukn ahin, vu der *peysekhiker borshtsh!
der tate makht *kloymersht an erntst *ponim, shoklt mitn kop, shtelt oyf di lipn un knakt mit der tsung:
- tts-tts-tts! avek, du *yimakvh-shmoynik eyner!
un az di mame kert zikh op in a zayt, derze ikh oyfn tatns lipn a gring bahaltn shmeykhele;
un kert zikh um tsurik di mame, makht er vider an erntst *ponim, er nemt mikh far a hant, zetst mikh anider nebn zikh oyf a benkl un zogt mir on, ikh zol ahintsu nit kukn - me tor nit!
- fun der vaytn oykh nit?
nor der tate hert mikh shoyn nit, er zitst fartift in a *seyfer un lernt shtilerheyt, un ikh *farganve mikh pavolinke tsu der tir un kuk arayn durkh a shpeltl ahin, in zal arayn, un ze dortn fun *kol-tuv a *gan-eydn: naye tep a *sakh mit makertes oyf der erd, un a hakmeser, a zaltsbretl, tsibeles tsvey krentslekh hengen oyf der vant un basheynen di zal, - shoyn *peysekhik di zal, *peysekhik, *peysekhik, *peysekhik!...

B - fun hant tsu hant

- *tomer volt ir zikh *matriekh geven fun danen mit di *sforim ahin, in groysn alker arayn?
azoy ruft zikh on tsu undz di mame, ongeton in vaysn, mit a vays servetl oyfn kop un mit a langn shtekn in eyn hant un mit a nayem fledervish in der anderer hant, farrayst dem kop aroyf un kukt oyf der stelye.
- Sosl! vu bist du ergets mit der barsht?
nu, rir zikh shoyn, moyd! bavayz zikh!
un Sosl di moyd, oykh a farbundene mit a vayser shmate, bavayzt zikh mit a naser barsht un mit a shefl vays leym, un beyde zeen oys, vi lebedike *meysim in vayse *takhrikhim.
un Sosl mitn nasn bershtl flyasket iber der stelye hin un tsurik: flyak - flyak!
un beyde zenen zey in *kas, beyz, vi di binen.
lang ober shteyn un kukn oyf der doziker zeltener komedye lozt men mikh nit.
frier hoybt men mir on gebn ontsuherenish, az a yingele badarf nit shteyn *beshas me shmirt di shtub oyf *Peysekh.
nokh dem heybn zey beyde shoyn on a bisl harber:
- her nor, *tomer voltst du gegangen ahin, in alker arayn?
un *beshas mayse nemt mikh on di mame far a hant un bavayzt mir, vuhin ikh zol geyn.
ikh bin ober keyn *baln nit avekgeyn, tret ikh op a bisl oyf a zayt un bagegn zikh mit Soslen;
tut mikh Sosl a shtoys-op fun zikh:
"umetum ober plontet er zikh unter di fis!"
- gey shoyn gey tsu aldi gute yor ahin, tsum tatn! - zogt mir di mame un tut mikh a vorf tsu Soslen, un Sosl khapt mikh unter un tut mikh a shlayder tsurik tsu der mamen: "oyf mayn lebn hob ikh aza *min ayngegesn yingl nit gezen!"
- se nemt im gor keyn koyl nit! - zogt di mame un derlangt mir a stusak fun hintn, un Sosol khapt mikh unter un farlyapet mikh mit vaysn leym, un ikh fal arayn, vi a kitshke, tsum tatn in alker arayn un fargey zikh fun geveyn.
der tate rayst zikh op fun di *sforim, nemt mikh ayn mit vos er kon, zetst mikh anider oyf di knies un fartift zikh tsurik in di *sforim.

G - fun di alkers in der shpizarnye

- zayt-zhe *moykhl, *bal-ebos!
di *bal-eboste hot gezogt, ir zolt *moykhl zayn aribertrogn zikh fun danen inem kleynem alkerl arayn.
azoy zogt tsum tatn Sosl di moyd un kumt arayn mitn gantsn klaper-getsayg, oysgeshmirt, vi a *ruekh, un mir trogn zikh *mekhile ariber mit di *sforim funem groysnalker inem kleynem alkerl arayn.
dos kleyne alkerl iz groys, vi a fayg;
dortn shteyt mer nit vi eyn betl, shlof ikh un, nit oysgeredt zol zayn, Sosl di moyd.
Sosl iz, farshteyt ir, take undzere an eygene un bay undz iz zi shoyn *kame vekame yorn;
ikh bin nokh demolt, zogt zi, oyf der velt nit geven.
ikh bin bay ir, zogt zi, oyf di hent oysgevaksn.
ven nit zi, volt ikh shoyn lang, zogt zi, ongeshpart *mi yedeye vu.
vorem vu ergets an onshikenish, a *meshulekhes, a shlak-puronyes, iz dos bay mir, zogt zi, geven, un fun ale *tsores hot zi mikh, zogt zi, aroysgeshlept;
un haynt dankt er mikh, zogt zi, op mit shteyner, - nu?
iz er nit vert keyn petsh?
azoy lozt oys Sosl un shenkt mir a por stusakes mit a rays bay di hor far a tsugob.
un - merkvirdik! - keyner zogt ir nit keyn vort, nit di mame, nit der tate nemen zikh on far mir.
vos Sosl vil, dos tut zi mit mir, glaykh vi ikh bin Sosls, nit zeyere.
in kleynem alkerl farkloyb ikh mikh in a vinkele, bazets mikh oyf der erd un kuk oyfn tatn, vi er raybt dem shtern, kayet di bord un shoklt zikh un tsit oys yenem sheynem langn "un yo----" nor ot kumt arayn Sosl mitn klaper-getsayg un lozt undz betn, mir zoln zikh aroyspeklen fun danen vayter a bisele.
- vuhin nokh? - fregt zi der tate, an ibergeshrokener.
- ikh veys vuhin? - zogt Sosl un shtelt zikh avek mitn bershtl in mitn alkerl.
- in kemerl arayn! in der shpizarnye arayn! - zogt di mame un kumt arayn mitn langn shtekn un mit dem nayem fledervish, zet oys vi an ongevofnter *soyne, vos falt on oyfn land mit gever in di hent.
- in shpizarnye iz itster kalt, vi in a pustke. - pru[v]t zikh der tate opbetnmit gute verter.
- a vilde kelt oyf im! - zogt di mame.
- me gefint gefroyrene in droysn! - khapt unter Sosl un h[ey]bt on flyasken mit der naser barsht iber di trukene vent.
un mir muzn zikh, *bimkhile kvoydenu, ariberpeklen funem kleynem alkerl in kleynem kemerl arayn, un beyde khapn mir dort a rekhtn tsiter.
me kon nit zogn, az farn tatn zol do zayn gut tsu zitsn un araynkukn in a *seyfer: di shpizarnye iz a kleyn eng kemerl un a fintsters, koymvos tsvey mentshn konen zikh dort oysdreyen.
derfar ober iz dos far mir a gantser *gan-eydn.
staytsh, es iz dopoletses, un me kon oyf zey kletern.
*emes, der tate lozt mikh nit kletern.
er zogt, ikh kon *kholile zikh *hargenen .
nor ver hert im?
er hot zikh nor fartift in zayne *sforim, bin ikh shoyn - aha! - geven oyf der ershter poletse, fun der ershter - oyf der tsveyter, un fun der tsveyter - oyf der driter.
- kukariku! - hob ikh oysgeshrign oyf a *kol, gevolt bavayzn dem tatn mayn groys *beryeshaft, un hob oyfgehoybn dem kop un zikh derlangt a zets in der stelye, az di tseyn zenen mir shier nit aroysgefaln funem moyl.
hot zikh der tate ibergeshrokn un gemakht a gvald.
iz gekumen tsu loyfn frier Sosl un nokh dem di mame, un beyde hobn zey mir arayngeleygt vifil s'iz in mir arayn.
- a kind zol hobn in zikh azelkhe kindershe *tnues! - *taynet di mame.
- a kind iz dos? a *shed, nit keyn kind! - helft ir unter Sosl, un iz *medie, az me vet undz bald lozn betn, mir zoln zikh aribertrogn fun danen, *mekhile, in kikh arayn, vorem in shtub iz shoyn *kimat hekher halb *peysekhik.

D - fun der shpizarnye in kikh

dortn tref ikh *Moyshe-Bern mit di groyse bremen zitsn mitn tatn oyf der milkhiker bank.
itst lernen zey nit;
zey redn zikh oys eyns far dos andere zeyere bitere hertser.
der tate klogt zikh far im oyfn *goles funem *erev-Peysekh, vos me traybt im arum shoyn fun etlekhe teg.
"a *min *na-venad, a *goles, a *min emigratsye fun eyn ort oyfn andern!"
un *Moyshe-Ber zogt, az dos iz nokh blote;
im iz, zogt er, nokh a *sakh erger.
- mikh - zogt er - hot mayne nor durkhgetribn fun shtub.
ikh kuk oyf *Moyshe-Bern mit di groyse bremen un kon mikh *beshum oyfn nit forshteln, vos heyst, me hot im, *Moyshe-Bern, aza groysn yidn mit azelkhe groyse bremen, genumen un durkhgetribn?
bislekhvayz geyen zey ariber oyf zeyere shtendike *inyonim, modne *diburim: "*Ramba''m", "*Kuzri", "*Pilusufye", "shpinoza" *ukhdoyme, vos krikhn mir nit in der linker *peye.
a *sakh mer interesant iz di groye kats, vos zitst oyfn pripetshik un vasht zikh, Sosl zogt, az a kats vasht zikh, iz a *simen oyf gest.
farshtey ikh nit, fun vanen veyst di kats, az s'vet zayn a gast?
ikh gey tsu tsu der kats un heyb zikh on mit ir untershpiln.
frier pruv ikh ir ontretn mitn finger oyf der lapke - vil zi nit.
nokh dem lern ikh zi, zi zol "dinen", shteyn oyf di tsvey hintershte fislekh - vil zi oykh nit.
"stoy! sluzh! - zog ikh tsu ir un shenk ir ale mol a shnel in nezl arayn.
farmakht zi di oygn un dreyt oys dos kepl, shtelt aroys dos tsingl un makht a modne *peniml, vi eyner redt: "vos hot zikh tsugetshepet tsu mir dos dozike *bokherl?
vos vil er hobn fun mayn lebn?"
mikh fardrist di *mayse : "a kats zol zayn aza *min *akshnte!" un ikh mutshe zikh mit ir azoy lang, biz zi derlangt mir a krel mit ire sharfe negl iber der hant, un ikh loz aroys a *moyredikn kvitsh: "oy, ma-a-me!"
kumt tsu loyfn di mame mit Soslen mit a gepilder, un ikh bakum a rekhtn *psak fun zey beyde, ikh zol dos andere mol visn, vi azoy tsu shpiln zikh mit kets!
(*sakh-hakl eyn kats - heyst bey zey "kets"!)
- gey nor vash zikh, - ruft zikh on di mame tsum tatn - veln mir aropgeyn in keler arayn "opesn"...
Sosl khapt di kotshere un nemt zikh tsum oyvn mit di teplekh, leygt nit keyn *koved nisht oyf mir, nit oyfn tatn un nit oyf *Moyshe-Bern.
*aderabe, *Moyshe-Bern git zi ontsuherenish, az zi farshteyt nit, vos er dreyt zikh do arum *erev-Peysekh?
dakht zikh, s'iz glaykher, zogt zi, zitsnbay zikh in der heym, un nit arumdreyen zikh in aza tsayt in fremde hayzer!
*Moyshe-Ber shtoyst zikh, vemen zi meynt, gezegnt er zikh op, un mir lozn zikh arop in keler arayn "opesn"...

H - fun kikh arop in keler

ikh farshtey nit, vos krimt zikh azoy der tate un vos kneytsht er mit di pleytses un burtshet unter der noz: "na dir an emigratsye!"...
a shteyger, vos far an umglik iz dos, az men est eyn mol in keler?
vos kon shohdn der *reyekh fun gezoyerte ugerkes, farshtunkene kroyt, milbike kriglekh?
vos iz azoy biter, az me nemt tsvey ibergekerte feslekh un me leygt iber a lokshnbret, un aleyn zetst en zikh oykh oyf ibergekerte feslekh un men est?
*aderabe, mir dakht, az azoy iz nokh fil beser un a *sakh freylekher.
me kon zikh *beshas mayse katshen mitn fesl ibern gantsn keler.
ay me falt?
shteyt men oyf un me katshet zikh nokh a mol.
der gantser *khisorn iz , vos Sosl git akhtung, me zol zikh nit katshen.
er hot zikh shoyn gefunen - zogt zi - a nay shpilekhn;
er vil zikh a hant oder a fus oysbrekhn...
mayne *sonim zoln azoy lebn, vi ikh vil zikh oysbrekhn a hant oder a fus!
ikh veys nit, vos di Sosl vil hobn fun mayne yorn un teg?
shtendik *roydeft zi mikh, un altsding leygt zi oys tsum ergstn. loyf ikh - zogt zi, az ikh vel blaybn on a kop.
rir ikh zikh tsu tsu epes a zakh - zogt zi, az ikh vil dos tsebrekhn.
halt ikh a knepl in moyl - makht zi a gvald: "der *shlimazl vil zikh vargn!"
derfar rekhn ikh zikh mit ir op demolt, ven ikh bin shlaf, ver ikh epes nisht mit alemen, azoy leygt zi ayn di velt, makht a gepilder.
- atsind nem dos kind un gey mit im aroyf.
me darf oysreynikn dem letstn *khomets funem keler oykh.
azoy zogt di mame nokhn bentshn, un eyder der tate fregt zi, vuhin mir zoln geyn, farkhapt zi aleyn un tut a zog:
- oyf a por *sho oyfn boydem.
- vorem in shtub hot men nor vos opgevashn di brikn. - khapt unter Sosl, - nor zet, der *shlimazl zol dort nit aropkatshen zikh funem boydem un nit brekhn zikh rik un lend.
- bays zikh op di tsung! - zogt ir di mame, un Sosl shtupt mikh unter, ikh zol geyn a bisl gikher.
- nu, krikh shoyn, krikh, *shlimazl!
der tate geyt hinter mir, un ikh her, vi er burtshet unter der noz: "oyfn boydem gor! aza *min emigratsye! n-n-a!"
a modner mentsh der tate mayner!
me zogt im: oyfn boydem - iz er oykh nit tsufridn!
ikh veys? mir dakht, ikh volt a *baln geven, s'zol zayn ale vokh *erev-Peysekh un me zol ale vokh darfn krikhn oyfn boydem.
ershtns, iz dos krikhn aleyn epes oykh a shtikl *eysek.
a shteyger, in mitn vokh ikh zol zikh oystsien, vet men mikh den lozn krikhn oyfn boydem?
un itst shpan ikh oyf di trep, vi a *mazik, hintn shpant mir nokh der tate un zogt mir: "pavolinke! pamelekhn!"
vos mir pavolinke? ver mir pamelekhn? ikh fil, az bay mir zenen oysgevaksn fliglen, ikh fli, ikh fli!

U - fun keler oyfn boydem - un a *sof

vos veyst ir, vos bay undz oyfn boydem tut zikh? - *oytsres! gantse *oytsres!
tsebrokhene glezlekh fun lompn, sharbns fun tep, alte *malbushim, vos s'iz shver tsu derkenen, tsi iz dos vaybershe, tsi mansbilshe *takhtoynim.
un futer a shtikl valgert zikh, vos az me rirt zikh tsu tsu dem, vert dos tsekrokhn, azoy vi shney, un bleter fun *sforim, tserisene *sheymes, un a durkhgebrenter koymen fun a samovar, un federn, un a tserisene zip, un an alter *lulev ligt oysgetsoygn, vi a *bal-ebos.
haynt di lezhnes! haynt di krokves! haynt der dakh!
der dakh iz fun gole shindlen, un ikh kon im derlangen mit di hent!
a kleynikayt - haltn dem dakh mit di hent!
der tate zetst zikh avek oyf a balke, nemt tsunoyf di *sheymes-bletlekh, leygt tsunoyf a bletl mit a bletl, kukt arayn in zey un fartift zikh dervayl in di *sheymes-bletlekh.
un ikh shtel mikh avek baym kleynem fentsterl vos in dakh un derze far zikh di gantse shtot, gants *Kasrilevke, vi oyf a teler! ale hayzer mit ale dekher - shvartse, groye, royte un grine dekher.
un di mentshn, vos geyen, zeen oys kleyne mentshelekh, un mir dakht zikh oys, az keyn sheners un keyn besers fun undzer shtot kon shoyn, dakht zikh, gor nit zayn oyf der velt.
oykh tsu undz in hoyf arayn khap ikh a kuk, un derze, vi bay undz un bay ale iberike *shkheynim vasht men un me raybt un me shobt un me reynikt un me *kashert tish un benk, un me trogt groyse tep mit heys zudik vaser, mit brenendike preslekh, mit gliendike shteyner, un a pare zetst aroyf, a vayse pare: di pare kayklt zikh, kayklt zikh, un vert tsegangen, azoy vi roykh.
un in droysn shmekt mit vesne, ritshkes loyfn, tsign meken, un epes a yidl mit groyse untergebundene shtivl un mit a vays ferdl shlept zikh in der blote.
dos iz nebekh *Azriel der *bal-agole, *Azriel shmayst dos vayse ferdl, dos ferdl koymvoses shlept di fis fun der blote, dos firt men emetsn a vegele mit *matses.
un ikh derman mikh, az mir hobn shoyn lang *matses, shoyn lang farshlosn in shafe un farhangen mit a vaysn laylekh.
un eyer in shafe iz ongegreyt a fule makerte, un shmalts *peysekhike a gantser sloy, un tsibeles tsvey krents hengen oyf der vant, un nokh a *sakh gute zakhn funem libn zisn *yom-tev.
un ikh derman mikh on di naye *malbushimlekh, vos me hot mir tsugezogt brengen oyf *yom-tev, un dos harts vakst mir, vakst, vi oyf heyvn.
- *bal-ebos! - lozt zikh hern an oysgetsoygn *kol fun untn. - zayt zikh *matriekh arop in hoyf arayn iberluftern di *sforim!
der tate shteyt oyf, shpayt oys mit *kas: tfu zol dos vern! na dir an emigratsye!"
ikh hoyb nit on tsu farshteyn dem tatn, far vos er iz nit tsufridn?
vos kon den zayn nokh beser un liber, vi shteyn in droysn un luftern *sforim?
un ikh rays mikh op fun fentsterl un tu mikh a loz tsu der tir funem boydem un...
trakh-tarerakh mitn kop arop, mit di fis aroyf, iber ale trep!

     * * *

vos vayter iz geven - gedenk ikh nit, ikh veys nor, az funem fal hob ikh tsgekrenkt nokh dem a hipsh shtikl tsayt, ikh bin, zogt men, geven gor farbay.
un, vi ir zet bin ikh geblibn gezunt un shtark, *halevay vayter nit erger, *bilti-nor der eyner shram, vos bay mir oyfn *ponim, un vos der otem iz mir gevorn fun demolt on kurtslekh, un vos az ikh red, pintl ikh mit di oygn *ad hayoym haze.