an entfer oyf a briv

di *nevue fun shvartsaplen 7: an entfer oyf a briv

... a *shayle tsi ikh gedenk!
der nomen dayner iz take Munke, nor di valdmentshn, yidn vi nit-yidn, hobn dikh gerufn Munke Poyterile.
*oser oyb ikh veys fun vanet es nemt zikh dayn tsunomen.
ikh veys bloyz, az du bist geven mit im pani-brat.
on Poyterile iz nit geven keyn Munke.
iz dayn itstiker farenglishter nomen an iberzetsung funem frierdikn?
ikh kon es nit tsekayen.
azoy tsi azoy, far mir bistu geven un geblibn Munke Poyterile, vos tsendliker yorn herstu nit oyf tsu galopirn in vald fun mayn *zikorn.
ikh ze: dayne kudles hor shpritsn mit royte funken, vi dayn tatns kuznye in Myadl, eyder s'hot zi oyfgetsukt ir eygn fayer.
vilstu nokh a *simen, az du herst nit oyf tsu galopirn in vald fun mayn *zikorn?
in eyner a nakht, *beys mir hobn zikh getsoygn tsum dorf Misuni, vu s'hot grasirt Hulka-hulevitsh mit zayn bande, hostu mir gebrakht a gekoyletn drozd ayntsuvign dem hunger.
nor dayn *matone iz mir nit geven apetitlekh: "der toyter foygl vet in mir vern lebedik un vet mir tsepikn di *neshome".
un itster, Munke, tsum *iker fun dayn briv: du haltst baym shtarbn un du betst ikh zol dir *moykhl zayn.
fun vanet veystu az du haltst baym shtarbn?
faran a *shure bay mayn *khaver der poet Leyzer Volf: "mir shtarbn ale tog in kleyne dozes".
an *emesdike *shure.
nor zi volt nit geven vintsiker *emesdik far undz beydn, ven anshtot "kleyne dozes" volt mayn *khaver geshribn "groyse".
ikh'l zikh staren tsu haltn dem *iker bay di herner: du betst ikh zol dir *moykhl zayn.
dos eygene hostu mikh shoyn gehat gebetn, un yemolt, Munke, hostu nokh gehaltn baym lebn.
dos iz geven *beys undzer bagegenish nokh der bafrayung fun di lebedike oyf di *khurves fun mayn toyter shtot.
ongelent on dayn biks bistu yemolt gefaln far mir oyf eyn kni.
ikh hob oyfgetsitert: vi past far Munken aza *hakhnoe!
to vos iz geshen, az du zolst tsvey mol betn bay mir *mekhile? lomir zikh dermonen:
in shpetn harbst 1943, ven der tasher fun sezonen hot shoyn arayngeshtelt brenendike vitrazhn in di narotsher zumpn, un der vint hot arumgefaylt
un geshlifn dem *levonedikn shney oyf di yodletsvaygn, hot Kim Zeleznyak, der zelbiker vos hot opgebisn dem noplshnur bay der moyd Lusi, vos hot geboyrn a valdkind, gefunen ergets oyf di hintishe shteglekh (azoy hobn geheysn di farborgene partizaner-shteglekh), a tsefroyrenem koym-lebedikn tsigaynerl.
zayne *bgodim zenen geven fun a *min opgeshobenem fel un arumgeshribn, arumgetsukt mit a kentlekh-umkentlekher shrift.
azoy vi Kim iz geven an arayngeyer in mayn zemlyanke, un mayn shtam, hot er farshtanen, hot a *shaykhes mitn shrift, hot er gebrakht zayn gefins in mayn erdshtibl.
eyder vos-ven, hot men dem tsigaynerl a nomen gegebn Rome.
vayl azoy oder enlekh heyst a tsigayner oyf tsigaynerish.
elehey a yidn volt men a nomen gegebn Yid.
un az Rome hot opgetayet fun der tsefroyrnkayt, vi an ongeayzikte shoyb vos di zun shmeykhlt funander, hot er dertseylt oyf *shtum-loshn un *blut-loshn, az a naketer un eyn-un-eyntsiker iz er antrunen funem *harige-tol hinter Kurenits vu er iz arayngetribn gevorn in a fuler boyd tsigayner; un az in boyd arum toytn zeydn hobn zikh getulyet zayne dray shvesterlekh; un az oykh zeyer ferd iz dortn umgekumen shteyendikerheyt tsvishn di holoblyes fun vogn.
*beysn antrinen funem *harige-tol durkhn oysgekoyletn shtetl, un a naketer in a frostiker nakht, hot er zikh ayngeviklt in di-o *bgodim - *yeries fun tseflikte *seyfer-toyres vos hobn zikh gevalgert iber di oysgehoykhte geslekh fun Kurenits.
du gedenkst *mistome az ikh hob di parmetn bagrobn unter der eyntsiker beryoze bay der zemlyanke un hob gezogt *kadish.
ikh hob oykh ongeshribn eynike *shures oyf der kore. a boymishe *matseyve.
Rome iz geblibn in mayn zemlyanke.
dokter Podolni hot im aroysgetsoygn a koyl fun aksl.
keyner in vald iz nit geven azoy elnt vi der tsigaynerl.
*afile *akheynu bney-Yisroel hobn gekukt oyf im derunterdik: a mentshl on a folk.
ver s'hot im getsertlt mit ire kitsldike vies un hot gepadet arum im, iz geven Lusi, di zelbike Lusi vos Kim Zeleznyak hot ir gehat mit a yor tsurik opgebisn dem noplshnur baym geboyrn a valdkind.
s'iz *emes, az ven du bist geven an oysshpirer un zikh araynbakumen inem pisk fun *soyne un aroysgerisn bay im a gezuntn baktson, hot Lusi *farshikert ir tsayt mitn optsien dem elnt fun tsigaynerl.
un az du host zikh umgekert a gantser un mit a bintl *nitskhoynes, iz Rome shoyn geven a tsurik-tsu-di-koykhesdiker.
er hot zikh oysgelernt yidish un ikh fun im - a kapl tsigaynerish.
nokh beser fun mir hot zikh oysgelernt tsigaynerish Lusi.
un az Rome hot oyf zayn *loshn funandergeplyesket ibern vald a gezang, hobn di feygl in di farshneyte nestn mitgehaltn.
Munke, ikh veys nit voser shlakht in dayn blut hot zikh opgeshpilt ven du bist arayn in zemlyanke un Lusi hot shtiferish funandergehoydet mit ire finger di shimerirndike tshuprine baym tsigaynerl.
zaytldik hob ikh yemolt gezen, az dayn blik iz nit der zelbiker vi nekhtn-eyernekhtn.
in der zemlyanke-tunklenish hot fun dayn blik opgeshlogn der grin-tsegliter onblik funem hungerikn volf mit velkhn du host zikh gehat geranglt.
s'iz ariber a kurtse tsayt un Rome iz gevorn ayngeshlosn in dayn oysshpir-grupe.
mit freyd iz er avek *nekome nemen far zayne dray shvesterlekh un dem umshuldikn ferd vos iz umgekumen shteyendikerheyt tsvishn di holoblyes fun vogn.
in marts 1944 iz ongekumen a *yedie, az in Hushatsher gegnt vet zikh aroplozn far mir an eroplan un mikh aribertsien iber der ander zayt *milkhome-front.
*beys du host mikh ahin bagleyt, hob ikh dikh gebetn du zolst hitn dem tsigaynerl.
s'geyt mir in lebn er zol derlebn dem *nitsokhn.
du host tsugezogt.
khotsh dos vort "heylik" iz in vald nit gevaksn.
az mir hobn zikh bagegnt nokh der bafrayung fun di lebedike oyf di *khurves fun mayn toyter shtot (eyner hot gezukht dem andern!), hostu geknit far mir oyf eyn kni un gebetn ikh zol dir *moykhl zayn: baym hipern iber a minenfeld iz Rome glidervayz tserisn gevorn.

Munke, du host kegn mir nit gezindikt un ikh hob dir nit vos *moykhl tsu zayn.
du host tsvey mol in vald aroysgevizn *legabe mir groys *khavershaft: ven kh'hob nit gekent oyston di shtivl *makhmes di vundn in di fis mayne zenen geven tsu zey tsugevaksn un du host kuntsik oyfgeshnitn di leder, bafrayt mayne fis fun di lederne shtaygn un dertsu mir geshonken dayne eygene shtivl; un ven du host mir gebrakht a gekoyletn drozd ayntsuvign mayn hunger.
Munke Poyterile, du vos ale yorn hostu nit oyfgehert tsu galopirn in vald fun mayn *zikorn: az du vest a mol shteyn farn *bes-din-shel-mayle un m'vet opvegn oyf eyn teler dayne zind un oyf dem andern dayne *maysim-toyvim, vet oyf eynem fun di beyde telers aroyfshpringen der tsigaynerl.
un der har fun der vogshol vet yemolt *mishpetn.

  1985

tsurik:  di *nevue fun shvartsaplen