elnt
Sender hot gehat zeks vayber un vil dos zibete!
dos ershte vayb zayne gedenkt er koym. zayn foter, *olev-hasholem, *r' *Psakhye, hot im a mol aheym gebrakht a zeygerl, dernokh hot men im ongeton a futer mit a shtrayml, dernokh hot er gegesn a goldene yoykh!... er ken zikh nit dermonen, vi dos vaybl hot oysgezen; er gedenkt a kleyd mit a zilbernem pas, shterntikhl, a por oyringlekh, keyn *ponim nit; zi hot dokh gemuzt hobn a *ponim!
far dos gedenkt er, az far der *khasene, a *khoydesh, hekhstns tsvey, iz er gevorn a *bar-mitsve, demolt hot der foter, a Belzer *khosid, genumen bay im farn gantsn *oylem *hant-tkies-kaf, az er vet zikh nit oyslernen keyn fremde *minhogim baym shver in hoyz, nit geyn in shvers *derekh, nit vern keyn Kotsker, keyn mol nit *oyver zayn *zman-Kris-shme, un yor bay yor *oyle-regl zayn keyn Belz.
der shtetisher *rov, oykh a Belzer, hot im gegebn a knip in bekl far der *droshe. derbay hot er im gezogt, az *toyre aleyn iz nit *matsil medinoy shel gehenem, a *veho-raye ─ der *goen, er iz dokh geven a *lamdn-mufleg, take a *goen, un iz haynt fort in a kleyner *madreyge... er zitst in federhoyz fun *gan-Eydn iber a *Sha''s-gmore un lernt, un dos harts tut im vey zeendik, vi proste mentshn, vos kenen keyn *ivre, shpringen iber'n ariber glaykh in *gan-Eydn; vorem *beemes, zogt er, der *iker iz *kavone un *emune... *emune, zogt er, in zayn libn nomen, un nokh mer ─ *emune in dem yid vos...
vos... gedenkt er shoyn nit, nor es iz oysgekumen, az es iz shoyn glaykher tsu esn *treyfes uneveyles eyder tsu forn keyn Kotsk. glaykher tsu zayn a *kelev, an *apikoyres, eyder dem Belzer un got *borukh-hu *lehakhes, tog oyf tog *oyver tsu zayn *zman-Kris-shme, un azoy vayter...
un bald nokh der *khasene hot zikh ongehoybn dos *gehenem!... er iz shir nit geshtorbn far hunger; er flegt opdavnen akht in der fri un esn geyt men tsvey bay nakht, ven er iz shoyn ge-legn un geshnorkht ergets oyf a bank...
er hot ongehoybn *ganvenen esn, oystrinken, mit der hilf fun a shtroy, di milkh, aroyskhapn fleysh fun top; *ganvenen gelt un koyfn esn. der shver hot ongehoybn patshn, di shviger ─ tsu shoklen iber im mit a kotshube, mitn bezem, mit vos zi hot gekrign in der hant arayn, biz er hot zikh eyn mol *meyashev geven un iz bay nakht antlofn...
men hot im gekhapt.
─ du *sheygets, shrayt der shver, a vayb geyt tsu kind ─ antloyft men.
er hot zikh koym gegleybt! staytsh?
tsum dritn tog iz dos vaybl, nebekh, geshtorbn in kimpet. es hot im shtark vey geton; dokh eyder er hot tsayt gehat zikh oystsuveynen, hot im der shver aropgekhapt dem spodek, oysge-ton dos zeygerl, opgetsoygn di yupitse un gegebn a tolek aroys, az er hot azh di tseyn geklibn.
er gedenkt shoyn nit *afile, vi azoy er iz aheym gekumen. bahilfik zaynen im geven Belzer *khsidim. demolt iz er alt geven 14 yor. gezesn iz er shoyn biz 16. in di tsvey yor hot der foter farlozt ale gesheftn (er iz geven a *tvue-mekler) un alts gehat *din-toyres mitn *mekhutn. ge-lebt hot men fun der mames shtel. der foter hot zikh gerikht funem "Kotsker *khazer" ale hot oysraysn! un hot ale mol genumen oyf *hetsoes, oyf andere *toyanim, andere *rabonim. flegt shtendik aheym tsu kumen *mole-kas, un araynvarfn Sendern 14 petsh:
─ aza *neveyle vi du lozt zikh aroysvarfn! az di mame hot zikh genumen, iz gevorn ersht *khoyshekh. Sender hot got gedfankt, az er iz nokh a mol geshtanen unter der *khupe. eyder men hot gebrengt di *kale, hot er mitn gantsn harts *mispalel geven, der *shidekh zol shoyn *oyle-yofe zayn. gevust hot er, az der nayer *mekhutn iz shoyn a Belzer, az er vet shoyn nit darfn *ganvenen un khapn fun di tep. nor, "*riboyne shel oylem", zol zi nit shtarbn in kimpet, zol zi shoyn beser zayn an *akore.
er veyst, az ven nit vos yene iz geshtorbn, volt er fort oysgehaltn di tsvey yor kest! dernokh volt gevezn kest baym tatn. ale *makes voltn zikh oysgeheylt... er volt nit aheym geforn naket un bloyz, vinter in grestn frost...
az er hot zikh dermont in der kelt, hot er unter der *khupe ongehoybn inerlekh shtark tsu vey-nen. er hot nit gehert, vi men hot im bavorfn mit shney, geshtokhn mit shpilkes, vi di *kle-zmer hobn geshpilt, vi men hot mit der *kale arum mit zibn redlekh gemakht, vi der *khazn hot ge-zungen... un, az men hot im *makrie geven dem "*harey-at", hot er in harts oysgeshrien:
─ *riboyne shel oylem, beser an *akore!
un er hot es gebetn in a beyzer *sho.
geven iz zi *afile, dertseylt er, a *kheynevdik vaybl, a gor *nishkoshedik vaybl! a *berye, a gute... zi iz im gekrokhn unter ni negl. un a lustike yidene, keyn shmeyger, nit keyn vi ruft men es, nit keyn tshmay, nor farkert! a lakh, a shtif bay der vetshere ─ dem shver hot es *afile a mol geart.
─ nor ikh, dertseylt er, ikh hob *beemes shtark *hanoe gehat derfun. take, es iz likhtiker ge-vorn in shtub! ir veyst nit, a gut vayb iz freylekh. nor vos kumt aroys ─ an *akore! un *efsher volt ikh mir mit ir fortnit *geget; a *kashe oyf a *mayse, az me knipt zikh tsu emetsn tsu, iz shver zikh optsuraysn, un tsugeknipt bin ikh geven, *emes, nit tsu ir, zestu, a yidene iz a yidene, nor tsu der *simkhe! tsu dem shmeykhele, fun velkhn es flegt mir varem vern in ale *eyvrim... ober ershtns hot mikh di mame bashit mit bitere briv, zi vil an eynikl! tsum *shlim-mazl bin ikh a *ben-yokhid; di mame, *olee-hasholem, hot keyn andere eyniklekh nit gekent hobn! es iz ir *mamesh gegangen in lebn. yeder briv iz oysgeveykt geven mit trern. der tate hot far *kas gor oyfgehert tsu shraybn; er hot mir gor *farmasert farn *rebn... in der letster tsayt iz zi gor an-dersh gevorn, farloyrn di *simkhe, epes di oygn hobn ir ongehoybn royt tsu vern, un vos zi hot mikh ongekukt, hot zi aroysgelozt a betsh... zi hot, *a ponim, *moyre gehat far a *get.
gevoynt hobn mir tsuzamen mitn shver. der *nadn iz nokh geven ayngeleygt, der shver hot *moyre gehat aroystsugebn dos shlishis; ikh hob im nit vos faribl tsu hobn: on kinder rayst zikh es vi a fodem... gelebt hot men fun protsent. gezesn tsuzamen in eyn shtub; es iz *afile nit me-glekh geven a vort tsu reydn... un zi hot mikh nor ongekukt un gekapet mit trern. es iz oyf mir, *rakhmone-litslan, an iberkerenish gekumen... a helft iz fun ir, *rakhmone-litslan, geblibn, un di geblibene helft iz, zol got *shoymer-umatsil zayn, grin un gel un ayngeshrumpn... fun destvegn hob ikh gehat shtark *rakhmones, shtark *rakhmones... es hot mir geshnitn baym harts...
trern kumen im in di alte oygn arayn.
"nor vos hob ikh gezolt ton! der *rebe hot *goyzer geven! der shver iz bashtanen (*emes, er hot dem gantsn *nadn tsugenumen), der tate iz gekumen... men hot mikh *opgeget".
"ikh bin shoyn demolt geven *korev leshloyshim, a zibn, akht un tsvantsi yor, un bin tsurik geforn tsum tatn..."
der *miskher dervayl iz gefaln, keyn gelt iz nit geven, un undzer Sender vert a *melamed.
a *melamed kon nit zayn on a *rebetsin.
6 yor iz er geven *melamed, un 3 vayber hot er gehat in di zeks yor: eyne hot im *geget, tsvey hot er *geget; eyne iz glat geven *rakhmone-litsla a *shlim-mezalnitse. er hot zikh in gantsn genart: men hot im ayngeredt, az zi iz an *almonem, tsum *sof iz zi geven dos ferte mol a *grushe, er iz geven ir finfter man, a kleynikayt! men hot gezogt, az zi hot eyn kind, gebrengt hot zi finf! nokh a *marokhe, vos di resht hot zikh bay ir nit gehaltn, vorem gehat hot zi mit yedn man dray un *efsher fir.
─ un "es iz zi shver geven, dertseylt er, tsu *getn. aza *shlim-mazl, aza *mekhiser-deye, az es iz *kimat nit meglekh geven, nit mit ir tsu lebn, nit tsu gebn ir *get.
"vos klert ir, ikh bin gut arayn in der blote!
a yidene dakht zikh, vos iz der *khilek? vos iz? *oylem-haze darf ikh? *beemes, a *melamed, ver hot tsayt dertsu? nor a *goylem, *rakhmone-litslan! me muz mit ir komandirn: shtey oyf, shteyt zi oyf, tu dikh on ─ folgt zi. leyg on a fayer, kokh dos un dos... iz zi alts *mekayem, nor aleyn ─ gornit. az ikh hob fargesn ir tsu zogn vos tsu ton, hot zi zikh aleyn keyn mol nit der-mont! vos klert ir? ikh hob durkh ir dos *maymed farloyrn. "ikh hob gemuzt geyn oyfn torg, koyfn esn, onton di kinder; nit mayne, fremde kinder! ikh hob nokh aza *goylem nit gezen! zi hot gor keyn *neshome nit gehat, *rakhmone-litslan, az me hot zi gedarft dermonen tsu esn! a *ruekh in Faytl *shadkhns tatns tan arayn! dos hot er mir di *metsie ongehongen. ─ *basher ─ zi hot gehat 250 *ru''k fun di manen, vos hobn zi *geget, yederer hot zikh *mamesh oysgeton biz tsum hemd! un vayter dos eygene, dos gelt iz gelegn ayngeleygt bay a feter un er hot koym gegebn draytsn protsent.
ikh hob gemeynt ─ es iz mayn ek. reyd tsu ir, entfert zi nit; zi veys gornit vos men redt tsu ir! un a *teve hot zi gehat, az zi hot nit gekent laydn ire eygene kinder. vos eyns iz tsu ir tsugegan-gen, a trakh, a zets, a knip. di *koyles zaynen gegangen *ad lev hashomayim... ikh hob ir a mol far *kas gevorfn a laykhter, es tut mir *ad-hayem bang. *beemes, vos iz zi shuldik geven? *rakhmone-litslan, es hot epes gemnuzt zayn a krenk azoyne. men iz mit ir oysgeforn tsu ale *rabeyim, un keyner hot ir nit gekent helfn".
un Sender hot dos farshtanen *al-pi *derekh-hateve: a doktor, *lehavdil, ken oys'heyln a krankn fus, ober, az es iz gor keyn fus nito? lomt men take biz in toyt arayn. a *rebe! *lehavdil, heylt a kranke *neshome; ober got zol hitn, az men hot ir, *kavyokhl, fargesn arayntsublozn di *neshome, ken keyn guter yid nit helfn, blaybt men a *khaye, a *beheyme biz in toyt arayn.
"un eyder ikh bin irer *poter gevorn! a *sakh *rabonim hobn zi gornit gevolt tsulozn tsu a *get. *basher ─ zi hot nit keyn *seykhl tsu veln a *get. herst a *mayse! zi zol hobn *seykhl, volt zi zikh dokh nokh geeltert mitn ershtn man! un az ikh hob shoyn yo aza *rov gekrogn, vos iz bashtanen, hot gedoyert fun *Peysekh biz Sukes, eyder men hot zi oysgelernt vos zi zol zogn.
"un zi volt *beemes nit gekent, ven nit di *rebetsin, dem *rovs vayb. aza vayb a *khakhome, iz take a kroyn farn man, a *mekhaye, zi iz gefaln oyfn *seykhl, hot zikh ir geshtelt kegn iber, geshoklt mitn klugn kop oyf yo, iz geven yo"!
far dem hobn im shoyn *opgeget di andere tsvey: eyner iz nit gefeln zayn koltenevate bord; zi hot, zogt zi, faynt a koltn.
"un vos zol ikh ton, az ikh hob a koltn? ikh vayz ir, vi ikh leyg yeder aroysgefalene hor in der *gemore arayn, ikh gib tsu farshteyn, aza bord iz a *dvar shebikdushe; az yidn shvern bay der brod vi *binkites kheyfets; zi zogt ober, az mayn bord nudzyet zi, az zi ken nit esn, az zi git tsurik yedn bisn!
─ nu vos tut men mit a bord? freg ikh zi.
─ shlog dir, shrayt zi, mit ir kop in der vant oder *get mir.
un ikh hob mir ayngeshpart: *beeyn-oyfn! es iz mir in ir nit gegangen... es iz mir *poshet *nimes umoes gevorn dos *getn mitn *khasene hobn. ver hot tsayt un kop dertsu? eyder ikh hob gekrign *talmidim, eyder vos, gey vayter *get zikh, hob *khasene un farlir fun dos nay dos *melamdes! un tsum *shlim-mazl iz in shtetl geven a taykh on a nomen, muz men zikh forn *getn. a sheyn *eysek! un di *balebatim zukhn nor a *terets optsuraysn fun *melamdes. zi vil ober a *get un ikh shray: gevald, vart mir a yor, a *zman, ─ zi vil nit hern un gedenken, a *get un a *get!
ikh hob mikh *meyashev geven un der *arure nit geentfert; ikh zits un lern... shtelt zi zikh iber di *talmidim un shrayt: a *get! a *get! heybt gor on tsu varfn in dr'erd di ondert halbn teler!
mayn *marokhe iz nokh geven, vos zi hot zikh *gemiest tsu mir tsutsugeyn, azunst volt zi mir nit eyn mol di bord oysgerisn! es iz geven a vilde *khaye, a *katsevs a tokhter, an *almone okh a shnayder! farshteyt ir dem *yikhes!
ikh hob koym *gepoyelt bay di *balebatim, zey zoln mir lozn kneln in *bes-hamedresh, kumt zi in *bes-hamedresh un shrayt in *mokem-kodesh: a *get! a *get! tu epes!
zi lozt *shabes in shtibl nit oysnemen!
di tsveyte vokh hob ikh shoyn geknelt bay di *balebatim in der heym, es iz geblibn ─ a vokh um a vokh. di *balebatim hobn shoyn oyf mir *rakhmones gehat, fun shtibl hot men zi shoyn a por mol aroysgevorfn. vos kumt ober aroys, az zi hot zikh *meyashev geven un oyfgehert tsu kokhn, tsu vashn gret! oystsukern di shtub un tsu geyn *tehore... vos klert ir, zi hot mir derdli-bet, ikh hob ir gemuzt gebn *get!
di tsveyte, vos hot mikh *geget, iz epes geven gor a naye mode *shlim-mazl. ikh hob shon a glik tsu vayber! *rakhmone-litslan, ale blotes tshepen zikh tsu mir! mentshn hobn *mazl tsu alem, *afile tsu vayber. bay laytn iz do vayber vi gold! nor ikh, nebekh! vos zol ikh aykh zogn, dos iz geven azoyns, vos di velt farmogt es nit. un alts Faytl *shadkhn! di erd zol im aroysva-rfn, es iz nokh aza *poyshe-yisroel nit geven! un er ─ gornit, der *poyshe-yisroel!... vos bin ikh, zogt er, shuldik? ikh ze a vaybl, reyd ikh ir a *shidekh! ikh veys, vos [bay] ir in hartsn iz? fun vanen zol ikh visn, az zi vet naroven? mir gefelt dayn bord! un er hot mikh vayter arayngefirt in a *tsore, vos fregt ir, er hot mir gegebn a shtume! *rakhmone-litslan, *mamesh a shtume. di ershte por teg hob ikh mikh *mekhaye geven; *beemes, a yidene on *loshn, oyf ale *tsadikim gezogt, far vos nit, *ketsapikhes bidvash! a vayb hostu un keyn eyntsike *klole, a kleynikayt! zi iz ober oykh geven fun gemeynem shteyger, fun *bale-mlokhes un ikh bin ir oykh nit gefeln; ir hert a *mayse! nu nu! heybt zi on iber mir tsu blozn *shoyfer, aza *kol hot zi gehat ─ zi hot zikh oysgerisn dem haldz! vos iz iz nit gefeln, veys ikh nit *ad-hayem, nor zi hot geblozn *shoyfer, gedrapet, gekopet, gepatsht, biz zi hot mikh *opgeget!...
es iz nit geven azoy geshvind vi men zogt; zi hot eyn mol far *kas gekrign dos *khoyle-noyfl in mitn shtub, yo yo!
eyne nor iz mir geshtorbn. der eygener kelbasnik Faytl farkoyft mir a tsekrokhn *malbesh ─ a sukhotnitse: *afile a *nishkoshedik fun a vaybl, khlebn... nor geshpign hot zi mit blut un dar geven... veys ikh...
zi hot, nebekh, nit gehat keyn pretensye. a *poshet, erlekh vaybl, an *emese *ishe tsnue, vi a vayb darf tsu zayn, nor di krenk hot zi nebekh oyfgegesn; vi ikh zog aykh: a tsekrokhn *malbesh! zi iz *afile nit *meuberes gevorn un iz ayngeshlofn vi a hun. ikh hob gemeynt ikh fargey far *tsores! vos dos hot mikh opgekost, ─ a *hoyn! un vos? gornit! *kimat gornit! ikh hob shoyn aza *mazl! zi iz geven a *gavre ktile, un bald in der *shive, ─ Faytl iz do! der *sotn, *yimakh-shemoy!
─ ikh hob gevust, zogt er, ikh hob getrakht, zogt er, keyn vayb vet er nit hobn, nor *yerushe, zogt er, vet er nemen... atsund vestu ersht *khasene hobn vi a mentsh.
50 toler iz keyn kleynikayt! vos den, zogt er, hostu gemeynt? a sheyn vaybl, 50 toler, on kin-der, un on a feler! he, far vos kumt dir dos? *basher, ─ host sheyn *gedarshnt?
in hartsn hob ikh im gesholtn, nor *al-pi *seykhl hob ikh farshtanen az er iz gerekht; ikh bin farnart geven in dem mentsh! ikh bin geven *melamed un er volt mikh vayter gefirt in *kheyder arayn!
vi der *emes iz, bin ikh shoyn, ot *a ponim, far* tsores azoy dershlogn geven, az ikh bin *mamesh on *seykhl geblibn. un Faytl hot mir vayter gedult mayn kop mit a *yerushe, mit a zikhere *yerushe, un shoyn hundert toler... er volt mir zikher *ibergedeybert, er hot shoyn aza *koyekh gehat yedn *ibertsudeybern, nor di *marokhe iz geven, az er aleyn iz geshtorbn.
fun destvegn, zogt Sender, ikh bin dokh a yid an akhtsiker, fun destvegn, ven es treft zikh mir a guter *shidekh, volt ikh nokh a mol gepruvt *khasene hobn! haynt iz ober alts in dr'erd! es iz keyn rekhte yidene un keyn rekhter *shadkhn nito... ir meynt, yungelayt, az an altn man iz gut tsu zayn aleyn; gor aleyn, gor gor aleyn, vi a, vi a vyorst *lemoshl in mitn veg?... geyt shoyn geyt... un on a kind! ikh vintsh dos keyn yidn nit, keyn *soyne *afile oykh nit...
un der grayz-groyer koltn hot ongehoybn tsitern un di broyn-bloye lipn hobn getsitert, di briln zaynen fargangen un er hot avekgemakht mit der hant, vi eyner redt: farfaln! ─