*mayses far yidishe kinder II-6: grins oyf *Shvues

geshribn in yor 1903

grins oyf *Shvues

*A[lef]

*erev Shvues hob ikh oysgebetn bay der mame, *olee hasholem, ikh zol mir aleyn geyn hinter der shtot, onraysn un brengen aheym grins oyf *Shvues.
un di mame hot mikh gelozt eynem aleyn geyn hinter der shtot, onraysn un brengen aheym grins oyf *Shvues. loz zi hobn derfar a likhtikn *gan-eydn.
an *emese *nesie kon men onrufn nor di *nesie, vos a mentsh makht eyner aleyn, on *khaveyrim, on a *shum ibershlog. ikh bin mir eyner aleyn, a fray feygele, in der groyser breyter velt; iber mir iz di gantse groyse bloye yarmlke, vos me ruft zi "himl"; mir eynem aleyn laykht di sheyne likhtike *tog-malke, vos me ruft zi "zun"; fun maynt vegn aleyn hobn zikh es tsunoyfgekloybn do, in frayen feld, di ale zingers, mit ale fayfers, mit ale shpringers, un nor tsulib mir aleyn hot zikh tsenumen di shmekndike royz, tseshpreyt der langer, der geler "sonishnik", tsetsviklt un tseshprenklt dos gantse breyte feld mit ale antiklekh fun der milder natur. keyner kvetsht mikh nisht, keyner shtert mir nisht, keyner zet mikh nisht, *a khuts got, un ikh kon mir tun vos ikh vil: vil ikh - zing ikh mir a sheynem "*kebikoyres". vil ikh - shray ikh *meshugenervayz un rays zikh oyfn haldz. vil ikh - leyg ikh tsunoyf di hant, vi a *shoyfer, un bloz mir a "*tkie gedoyle" un shpil mir a "trubatsh". vil ikh - tu ikh mir gor a valger, vi ikh shtey un gey, oyfn grinem groz un katshe mikh oyf ale zaytn, vi a loshekl. ver vet mir zogn a *deye un vemen her ikh? ikh bin fray! ikh bin fray!
der tog iz geven azoy varem, di zun azoy sheyn, der himl azoy loyter, dos feld azoy grin, dos groz azoy frish, un oyfn hartsn iz mir geven azoy gring, un oyf der *neshome azoy gut, az ikh hob gor fargesn, az ikh bin do a vild-fremder un az ikh bin aroysgekumen aher tsu onraysn grins oyf *Shvues, un hob mir forgeshtelt, az ikh bin do a *moyshl, a prints, un dos gantse feld, vos mayn oyg khapt arum, mit alsding vos in feld, un *afile mit dem gantsn bloyen shtik himl - dos alts gehert tsu mir, ikh bin deroyf der eyntsiker *bal-ebos, un ikh hob deroyf tsu shafn - un vayter keyner nisht. un vi a *moyshl, vos im alts gehert un er oyf alts geveltikt, hoybt zikh mir on veln aroysbavayzn mayn *mamshole, mayn *koyekh un mayn *gvure - alts vos ikh kon un vos ikh vil...
*koydem kol gefelt mir nisht ot der langer drong mit dem geln hitl (der sonishnik), vos bakumt mit a mol bay mir in di oygn a *ponim fun a *soyne, a *min "*Golyes haplishti". un di ale iberike flantsungen, mit shteklekh un on shteklekh (bob un fasolyes) - dos zenen loyter *sonim, dos zenen di "*Plishtim", vos hobn zikh bazetst do bay mir oyf mayn erd, - ver hot geshikt nokh zey? un yene niderike, di grobe mit di grine kutshmes, vos zitsn azoy gedikht, hart bay der erd (kroyt), - vos tuen zey do di dozike kutshmes? zey veln zikh nokh *onshikern un makhn mir an umglik... lozn zey geyn in der erd arayn - ikh darf zey nisht! un beyze *makhshoves, vilde instinktn vakhn oyf in mir, un a modne gefil fun *nekome nemt mikh arum durkh un durkh, un ikh heyb zikh on *noykem zayn in di *sonim - un nokh vi azoy *noykem zayn!...
gehat hob ikh mit zikh, oyf ontsuraysn grins oyf *Shvues, mitgenumen *kle-zayen: a meserl mit tsvey klinglekh un a shverd *afile a hiltserns, nor a sharfs.
dos dozike shverd iz bay mir farblibn fun *la"g-boymer. un khotsh ikh bin mit dem gegangen *la"g-boymer oyf *milkhome mit mayne iberike *khaveyrim hinter der shtot, fun dest vegn kon ikh aykh shvern (ir megt mir gleybn on a *shvue), az es hot nisht fargosn keyn eyn tropn blut. dos iz geven a *keyle fun dem *min *kle-zayen, vos dos militer trogt *beshas *sholem. s'iz take, heyst es, nishto keyn *shum *simen fun *milkhome, shtil un ruik arum un arum, nor gor nisht, glat azoy fun "derekh-sholem" vegn, lozn zikh shteyn tsugegreyt shverdn, biksn, harmatn, kanonen, ferd, soldatn - *halevay zol men zey nisht badarfn, vi mayn mume Etl flegt zogn, *beshas zi hot gepreglt malines...

*B[eys]

dos iz *yedue oyf der gantser velt, az *beshas *milkhome tsilt men zikh trefn dem eltern, dem ofitsir; dem general az me kon trefn, iz nokh beser; demolt faln shoyn *bemeyle di soldatn azoy vi shtroy. derfar vet aykh shoyn keyn *khidesh nisht zayn, vos ikh bin tsum alem ershtn ongefaln oyf dem "*Golyes haplishti", im derlangt mit dem shverd a geshmakn hak ibern kop mitn geln hitl un hipshe etlekhe zets fun hintn - un der *roshe hot zikh oysgetsoygn, vi lang er iz, far mayne fis. nokh im hob ikh anidergeleygt nokh hipshe etlekhe gezunte *reshoim, di shtekns fun zeyere hent aroysgerisn un farvorfn tsu aldi shvartse yor. un di niderike di grobe, mit di grine kutshmes, hob ikh genumen tsu der arbet gor oyf an ander *oyfn: vemen ikh hob gekont, hob ikh aropgenumen di grine kutshme, un di iberike hob ikh getrotn mit di fis, gemakht fun zey a *tel-oylem!
*beshas *milkhome, az dos blut tsehitst zikh un me geyt arayn in *hispayles, shnaydt men oyf vos di velt shteyt. az me halt bay fargosn blut, farlirt men zikh un me veyst nisht, vu me iz in der velt. demolt leygt men nisht keyn *koved oyf keyn elters, me kukt nisht oyf keyn shvakhe froy, me hot nisht keyn *rakhmones oyf keyn kleyne kinder, un blut, blut gist zikh, azoy vi vaser... ikh, *beshas onfaln oyf dem *soyne, hob nokh nisht gefilt in zikh aza *kas mit aza bren, vi nokh di ershte etlekhe gute klep, vos ikh hob ayngeteylt dem *soyne; nor vos vayter hob ikh mir alts mer gehitst, zikh aleyn untergegebn ale mol mer *kheyshek, un ikh bin azoy arayn in der arbet, ikh bin geven in aza ekstaz, in aza *retsikhe, az vos s'iz mir gekumen far di oygn - dos hob ikh gebrokt, geshnitn oyf ale zaytn, un mer fun alemen hobn fun mir gelitn nebekh "kleynvarg"... di yunge kaylekhike arbuzlekh, kabaklekh mit di grobe baykhlekh, di kleyne pitslekh ugerkelekh, vos krikhn nor-vos aroys fun der griner "hodene" mit di gele gopelekh, - zey hobn mikh tsereytst nor mit zeyer shtilshvaygn un mit zeyer kaltkayt; un ikh hob zey ayngeteylt azoy, az zey veln mikh hobn tsu gedenken: ikh hob gehakt keplekh, geshnitn baykhlekh, gerisn oyf der halb, gebrokt oyf shtiklekh, tseshlogn, *tseharget, *gemazikt oyf toyt, - loz mikh azoy visn shlekhts, vi ikh veys fun vanen es hot zikh tsu mir genumen aza *retsikhe! umshuldike kartofles nebekh vos zenen gezesn tif in der erd, hob ikh fun der erd aroysgegrobn un hob zey *muser moydoe geven az fun mir bahalt men zikh nisht!... yungn knobl mit tsiblkelekh hob ikh aroysgerisn mitn vortsl, retekhlekh zenen gefloygn bay mir, vi di haleshkes - un loz mikh got shtrofn, oyb ikh hob *nehene geven *afile a shtiklekh retekh, vorem ikh gedenk gants gut fun der *megile di verter: "ובֿבזה לא שלחו  את ידם" - rabeven hobn yidn nisht gerabevet... un ale minut, az der *yetser-hore iz gekumen tsu mir un mikh ongeredt ikh zol genisn a tsiblke, farzukhn a knoblke, iz mir der *posek fun der *megile gekumen akegn mit di verter: "ובֿבזה לא שלחו  את  ידם"!... un ikh hob nisht oyfgehert tsu shlogn, hakn, brokn, *mazikn, *meymesn un shnaydn oyf shtiklekh yung un alt, kleyn un groys, orem un raykh, on a *shum *rakhmones...
*aderabe, ikh hob mir forgeshtelt az ikh her zeyer shrayen mit zeyer veynen mit zeyer betn zikh bay mir - un es zol dos mikh onheybn arn! merkvirdik! ikh, vos hob nisht gekont zen, vi me koylet an *of, vi me shmayst a kats, vi me baleydikt a hunt, vi me shlogt a ferd, - zol ikh zayn aza *min tiran, an *akhzer?!... "*nekome! - hob ikh a *farshikerter nisht oyfgehert tsu shrayen. - *nekome! ikh vel zikh mit aykh oprekhenen far yidish blut! ikh vel aykh shoyn batsoln far *Yerusholayim, un far *Beyser, un far di yidn in Shpanye mit Portugal, un far di yidn vos in Maroko, un oykh far undzere, vos in Uman amol un vos in andere erter oykh haynt... un far di yidishe *seyfer-toyres, vos me hot tserisn, un far di... ay! ay! ay! gvald! ratevet! ver halt dos mikh farn oyer?"...
tsvey rekhte stusakes fun hintn un a por *kofl-shmoynedike petsh fun fornt hobn mikh in eyn *keref-ayen oysgenikhtert, un ikh hob derzen far zikh a bakantn parshoyn, vos ikh volt gemegt shvern, az s'iz Okhrim dem bashtanshtshik.

*G[iml]

Okhrim der bashtanshtshik hot fun *kadmoynim gehaltn a "bashtan", a gortn, oder a "baktshi", bay undz hinter der shtot. dos heyst, er hot opgedungen a desyatine erd un dortn farfirt a gortn, gezetst kavenes un dinyes, ugerkes un kartoflyes, tsibeles un knobl un retekhlekh un *shor-yerokes, un gehat derfun sheyn *parnose. fun vanen hob ikh gekent Okhrimen? vayl er hot mit undz gehandlt, dos heyst er flegt layen bay mayn mamen gelt ale *erev Peysekh, un arum *sukes-tsayt flegt er onheybn bislekhvayz funem *pidyen ayntsoln un dos gelt flegt farshribn vern bay der mamen in grobn *sider oyf dem linkn tovl (dort iz geven ir gantse bukhhalterye), in a zayt opgetretn fun Okhrims vegn a bazunder plats, a bazundere konte, un ongetseykhnt fun oybn mit groyse *oysyes: חשבון ערל אָכרים. un nokh dem iz shoyn gegangen di *kheshboynes: "fun Okhrim a kerbl. fun Okhrim nokh a kerbl. fun Okhrim tsvey kerblekh. fun Okhrim a halb kerbl. fun Okhrim a zekl kartoflyes". un azoy vayter.. un khotsh di mame iz geven a yidene nisht keyn *gvirte, an *almone mit kinder, un hot gelebt fun "protsent", nor bay Okhrimen keyn protsent hot zi nisht genumen keyn mol: er flegt undz tsoln mit gortnvarg, amol mer, amol vintsiker - mir hobn zikh mit im keyn mol nisht gekrigt.
iz geven a geret, flegt er aleyn onshitn undz a fuln keler mit kartoflyes un mit ugerkes oyfn gantsn vinter; un az nisht - flegt er zikh opbetn bay der mame:
- nye vibatshoy, Avrumikha, bo ne vrodilo! - dos heyst: hob keyn faribl nisht, *Avroms vayb, s'iz nisht gerotn! un di mame flegt im *moykhl zayn dos mol un onzogn, az, *im yirtse hashem, oyfn andern yor zol er nisht zayn keyn *dover-akher. un take azoy flegt zi im zogn, *kehay lishne *mamesh:
- lyadizh, Okhrimu serdtse, yak bokh dast na toy khod shob ti ne buv svinya!...
- dobre, Avrumikha, dobre! - flegt ir Okhrim opentfern un haltn vort: di ershte grine tsibeles mitn ershtn yungn knobl hot er *tomed gebrakht tsu undz; di ershte yungetshke kartofelekh mit di ershte grine ugerkes zenen *tomed geven bay undz, gikher vi bay di *negidim. un ikh hob nisht eyn mol gehert fun undzere *shkheynim un *shkheynetes, az der *almone iz gor nisht azoy shlekht, vi zi makht dem onshtel. "zet nor, me trogt ir arayn in shtub fun *kol tev"... se farshteyt zikh, az ikh hob dos bald opgetrogn der mamen in oyer arayn. hot zey di mame gut oysgesholtn:
- zalts zey in di oygn, shteyner zey in hartsn! ver se fargint mir nisht, der zol aleyn nisht hobn! ikh vintsh zey iber-a-yor oyf mayn shteyger!
se farshteyt zikh, az ikh hob bald ibergegebn undzere *shkheynetes, vos di mame hot zey gevintshevet... se farshteyt zikh, az far azelkhe verter zenen zey geven oyf der mame *lehareg-uleabed un ongerufn zi mit aza nomen, vos mir iz geven a *kharpe tsu hern...
se farshteyt zikh, az mikh hot dos fardrosn un ikh hob dos bald opgetrogn der mamen. hot mikh di mame *mekhabed geven mit tsvey petsh un ongezogt, ikh zol oyfhern arumtrogn "*shalakh-mones" fun eynem tsum andern... fun di petsh hob ikh geveynt, un dos vort "*shalakh-mones" hot mir gepikt in *moyekh: ikh hob nisht farshtanen far vos ruft zi dos epes "*shalakh-mones"?
a *yom-tev flegt zayn bay mir, az ikh fleg derzen fun der vaytn Okhrimen mit di groyse shtivales un mit der grober vayser, varemer, volener svite, vos er hot zi getrogn zumer un vinter. derzen Okhrimen geyn, hob ikh gevust, az dos trogt er undz a fule pelene mit gortnvarg, un ikh fleg loyfn in kikh onzogn der mame di *bsure, az Okhrim iz gekumen.

*D[aled]

*bikhlal darf ikh *moyde zayn, az tsvishn mir mit Okhrimen iz geven a *min libe a farborgene, a *min simpatye, vos me kon zi nisht aroysgebn in verter. geredt hobn mir tsvishn zikh *kimat keyn mol nisht; ershtns derfar, vos ikh hob nisht farshtanen zayn *loshn un er hot nisht farshtanen mayn *loshn (dos heyst, ikh im hob farshtanen, nor er mikh - *makes!). un, tsveytns, hob ikh mikh geshemt: aza groyser Okhrim - vi azoy redt men mit im? fleg ikh darfn onkumen tsu der mamen, zi zol zayn tsvishn undz der tolmatsh.
- mame, freg im, far vos brengt er mir nisht keyn vaynshl?
- vu zol er dir nemen vaynshl? in a bashtan iz nishto keyn vaynshl.
- *lemay iz nishto in a bashtan keyn vaynshl?
- vorem in a bashtan vaksn nisht keyn vaynshl-beymer.
- *lemay vaksn nisht in a bashtan keyn vaynshl-beymer?
- *lemay, *lemay, *lemay - du bist a geshleyerte *shikse! - makht tsu mir di mame un varft mir oyf a patsh.
- Avrumikha, ne beey detina! - makht tsu ir Okhrim un shtelt zikh ayn far mir.
ot aza *min *orl iz geven Okhrim, un bay im bin ikh dos gelegn atsind in di hent.
mitn *seykhl badarf men farshteyn, az s'iz *min hastam azoy geven di *mayse: Okhrim, az er iz ongekumen un derzen bay zikh oyfn bashtan aza *khurbn, hot er *tkhiles badarft nisht farshteyn vos tut zikh do. derzen aza *nefesh, vi ikh, arbet mit dem shverd oyf ale zaytn, hot Okhrim badarft iberklern oyf mir *mi ydeye vos: a nisht-guter, a shretele, an onshikenish, - un hot gevis zikh *ibergetseylemt etlekhe mol. nor nokh dem, az er iz tsugegangen neenter un derzen, az dos arbet azoy getray *davke a yidish yingl, un *dakve mit a hiltsernem shverd, hot er mikh ongenumen baym oyer, nor azoy geshmak, az er hot mikh tsugetsoygn tsu der erd, un ikh hob ongehoybn shrayen nisht mit mayn *kol:
- ay! ay!! ay!!! ver tsit dos mikh farn oyer?
ersht het-shpeter, nokh di rekhte stusakes un nokh di *emese petsh, vos Okhrim hot mir ayngeteylt, hobn mir zikh bagegnt mit di oygn un hobn zikh beyde derkent eyns dos andere, un mir zenen beyde geven iberrasht, geblibn on *loshn.
- Avrumikhine detina!? - hot Okhrim oysgeshrien un hot zikh *ibergetseylemt, un hot genumen batrakhtn di *hezeykes, vos ikh hob im do ongearbet, bakukt yede gradke mit itlekhs shtikl erd, un es hot im azoy ongenumen baym hartsn,az es hobn zikh im geshtelt trern in di oygn. er hot zikh avekgeshtelt akegn mir, tsunoyggeleygt beyde hent bay zikh oyfn boykh un a freg geton mikh nor eyn vort:
- za shtsho? - far vos kumt dos mir, heyst dos...
- ersht do hob ikh tsekayt, vos far a *khasene ikh hob ongearbet un vemen ikh hob azoy shtark *goyrem hezek geven. un ikh hob zikh aleyn gefregt: "far vos? far vos?"...
- khodim! - makht tsu mir Okhrim un nemt mikh on far a hant, un ikh beyg zikh tsu tsu der erd far shrek; ikh meyn, ot-ot makht er fun mir a prezhenitse. nor Okhrim tshepet mikh nisht; er halt mikh nor shtark far der hant, nor azoy shtark, az es shpringen mir di oygn funem kop, un firt mikh op aheym tsu der mame, un dertseylt ir oys alsding, un git mikh iber oyf ire hent...

*H[ey]

zol ikh aykh dertseyln, vos ikh hob gehat fun der mame? zol ikh aykh oysmoln ir shrek mit ir *kas mit ir brekhn di hent, *beshas Okhrim hot ir ibergegebn mit ale pishtshevkes dem gantsn *khurbn, vos ikh hob im ongemakht in bashtan? Okhrim hot zikh nisht gefoylt, genumen dem shtekn un bavizn mit im der mamen, vi azoy ikh hob gearbet aher un ahin, oyf ale zaytn, vi azoy ikh hob gehakt un gebrokt un geshtokhn un getretn mit di fis, un di kartoflyes fun der erd aroysgegrobn, un di hodene fun di ugerkelekh, nor-vos oyfgegangene ugerkelekh... un far vos? far ven?
- za shtsho, Avrumikha, za shtsho?...
mer hot Okhrim nisht gekont redn: es hobn zikh im, *a ponim, geshtelt di trern in haldz.
dem rekhtn *emes muz ikh aykh zogn, kinder: ikh volt beser gevolt zayn gepatsht fun Okhrims hent, eyder hobn dos, vos ikh hob gehat fun der mamen far *Shvues un funem *reben nokh *Shvues... haynt di *bizyoynes, vos ikh hob nokh dem gehat a gants kaylekhik yor fun mayne *khaveyrim in *kheyder, vos hobn mir tsugezetst zeyer a laytishn nomen: "bashtanshtshik", "Yosl bashtanshtshik"!... der doziker sheyner nomen iz mir farblibn het-het *kimat biz der *khasene...
ot vi azoy ikh bin gegangen raysn grins oyf *Shvues.