az me zogt *meshuge, gleyb!


ir fregt oyf *Moyshe Yoseles? vegn a *shidekh fregt ir? *aderabe! vemen den zolt ir fregn, az nisht mikh? mayn *khaver geven, vi den! ikh hob *afile zeyer gut zayn foter, dem *dayen ge-kont; *lesof yomev bay undz *dayen geven. *avade, er zol mir es *moykhl zayn, a *misnaged geven, nor an ayzerner *moyekh! azoyner meg zayn a *misnaged, az a mentsh iz aleyn baym tsapn!
oys *kabole hot er *afile *khoyzek gemakht, nor ikh gleyb im zeyer! a fartsaytiker yid, hot er undz, yungelayt, gevolt opstrashen!
tsu keyn gutn yid iz er take nisht geforn, nor er iz aleyn geven a guter yid.
zayn zitsn un lernen! mit a nas hantekh arumgeviklt dem kop (anisht, zogt er, et im der *moyekh platsn), mit eyn fus unter zikh... un fun unter di lange, beyze bremen hot zikh take *mamesh fayer geshit! vos klert ir, oyb *Moyshe *r' Yoseles iz a *meyukhes? nor glat, er aleyn iz keyn layt nisht! es tut mir dos harts vey, nor vos *emes iz *emes - a plut iz er, in *moyekh felt epes!
yinglvayz oykh an ayzerner kop geven; zuntik hot er shoyn gekent dem *shier oysveynik! bald zuntik!
nor *meshuge! zayne *tnues, zayne *havayes. un oykh azoyne lange bremen. un brenendike oygn, vi der foter, *olev-hasholem. nor der foter iz geven *meyushev un er - *meshuge. a yung makht zikh a mode tsu kukn in himl arayn! es geyt, *lemoshl, durkh - a volkn, hot er in im a geshtorbenem feter, a *koyhen-godl, a tsap... vos ir vilt nor aleyn, zet er in der khmare! iz der himl loyter, zogt er, az es iz a *rosheshonedik *poroykhes!
vinter flegt er oplign gantse teg in fentster un aroyskukn oyfn shney. brilyantn, zogt er, zet er in shney! vi, es iz den nokhtsudertseyln? ikh vel aykh lang nisht brayen, nor di *mayse iz azoy geven:
mir hobn beyde in eyn vokh *khasene gehat; ikh bin geforn tsum shver kest esn, un er hot zikh gezukht a *maymed.
baym shver, vi der shteyger iz, hob ikh gor on *Moyshelen fargesn; in shtel dort iz geven a *makhloykes, hob ikh mikh shtark arayngelozt... dernokh hob ikh mayne *tsores gehat! a kind iz mir, *loy aleykhem, geshtorbn, un mit ir hob ikh oykh nisht gut gelebt; ahin - aher, mir hobn zikh *geget, un men heybt mir on tsu reydn *shidukhim fun der heym!
ikh loz iber dort di kinder; zi vil nisht, hobn mir a *din-toyre; der *rov *pasket, zi zol zey haltn biz tsu di dray yor; kum ikh aheym, gey in *bes-hamedresh arayn un tref *Moyshelen:

„vos makhstu guts?“
- azoy... entfert er.
„host shoyn epes kleynvarg?“
- neyn, makht er. „far vos?“
- ikh veys far vos?
„un vos tustu dertsu?“
- gornisht!
ir hert a *tshuve!
„forst ergets?“
- mayn tate iz oykh nisht geforn.

ir hert an *eysek! az der tate iz nisht geforn, fort er oykh nisht! vi heyst? „ikh hob, zogt er, a *tsavoe! ikh gleyb nisht mayne eygene oyern! az es geyt vegn kinder, forn kristn tsum *rebn!
bay maynem, zol lebn, hob ikh gezen iber der tsayt, ikh zol keyn *guzme nisht zogn, iber tsva-ntsik gegolte berd... eyner hot dem *rebn anidergeleygt 50 zilberne toler! es hot im *afile ge-holfn vi a toytn bankes! vorem take, helf azoynem, vos iz ayngetunkt in *avoyde-zore; nor - er hot zayns getun! un der - gornisht! men zogt, es fort nisht a grober yung, a treger, a shuster - ober er, *Moyshele?! vos iz, er veys nisht, az got, *borekh-hu, iz a mol *goyzer, der *tsadik zol hobn vos *mevatl tsu zayn? vorem az nisht, take, vos far a velt volt zikh gefirt? alts *al-pi *din... shtendik glaykh vi a vire? nor gey, *tayne mit'n!
- dervayl hot zikh mir der kop fardreyt; ikh bin geshtanen in a *sakh *shidukhim oyfn ort, un gemakht hot zikh, az ikh hob *khasene gehat fun der fremd...
vos klert ir? m'hot mikh opgenart, az es iz mir a *kharpe un a *bushe geven oystsuzogn; ahin un aher, ikh kum tsu forn - mayn *Moyshele iz shoyn an *almen tsum *mazl, un do heybt zikh on a nayer *shigoen! er lozt zikh keyn *shidekh nisht reydn...
*al-pi din meg men reydn a *shidekh in der *shive, vil er tun *lifnim meshures hadin! dernokh vil er ibervartn *shloyshim; dernokh iz im di *sfire nisht *mazldik; dernokh falt im ayn tsu vartn a gants yor! un nokh dem alem, az ikh hob shoyn koym derlebt, az dos yor iz ariber, zogt er ersht, az er aylt zikh nisht! an anderer, zest, az du kenst zikh bageyn on a vayb, *makhe tey-se, hob *khasene, nem a por gildn *nadn un for ergets avek un ver a *poresh!
neyn, dos vil er nisht, dos darf er nisht - er hot glat tsayt! er vil zikh *poshet *meyashev zayn!
vos klert ir, er hot opgelebt a por yor take, nisht far aykh gedakht, vi a *kelev in droysn! vorem take *beemes, vos iz vert a mentsh on a shtikl yidene? on a bisl varems, on a gekokht kartofl? mit hering hot er zikh geshpayzt; gezesn un geknelt un gegesn hering! a sheyn lebn?
ot, kukt mikh on, vos far a *ponim ikh hob! un vi lang iz, az mayn drit vayb iz *nifter gevorn? *efsher a halb yor!
nu? *toye vavoye in ale vinkelekh: on a hemd oyf *shabes, di *mekhye in shenk iz in der erd! keyn gantse por pludern nisht! un er zitst un knelt, un gornisht!
ir kont farshteyn a lebn? in der fri a tsibele mit broyt, mitik a shtikl hering, bay nakht di resht funem hering. vashn - vasht men zikh mit a kvort baym plump oyfn hoyf, men visht zikh op on di poles, un men kayt hering mit broyt! vos klert ir, a sheyn *ponim hot er gehat. tsu grunt iz er gegangen! keyn oygn hot men nisht gezen, nor tsvey shvartse lekher in kop! ayngeboygn - *kofl shmoyne, un a *hoylekh, az got zol zikh *merakhem zayn!
er hot zikh arumgedreyt vi a shotn, vi a *mes, *rakhmone litslan, un hot dem gantsn kop far-loyrn; eyn mol, *shabes, loyft er in *bes-hamedresh arayn mit *tales un tfiln untern orem! a mentsh geyt durkh der gas, zet shtraymlekh, atlasene kapotes, farmakhte gevelber un gornisht, er loyft mit *tales un tfiln!
- *Moyshele! shrayt men im nokh - hert nisht, un do iz *shabes, men tor keyn groyse shprayz nisht makhn un glat - me tseleygt zikh far gelekhter! a *marokhe, vos a shnayderyung hot im nokhgevorfn a shteyn, getrofn in pleytse arayn un er iz umgefaln...
un a vunderlekhe zakh: *kol-zman er lernt, lernt er, iz er *keakher hoodem, nisht tsu derkenen; er derhitst zikh, redt, *khazert iber - un derbay iz er fort *meshuge. men hot derzen, az er iz azoy fartift in lernen, az er fargest a mol a kind a klap tsu gebn; dem kantshik hot er shoyn lang ergets farvorfn! un vos klert ir, di kinder hobn a *gan-eydn in *kheyder!
me volt im tsugenumen dos *maymed, lernt er ober azoy voyl, az di kinder kenen on a knip, on a rir; aza *koyekh hot er shoyn gehat. far dos, koym farmakht er di *gemore, vert er oys men-tsh, nisht tsu got, nisht tsu layt. er fargest tsu esn, tsu shlofn, tsu davenen *afile; a *marokhe, vos er hot a *mazl gehat tsu di kinder, dos lebn hobn zey im lib gehat, zey hobn zikh far im *makriv geven! alts dermant un derlangt.
„*rebe, vasht aykh“ - zogt im a *talmid, vasht er zikh. „*rebe, est!“ dos nisht: „esn - zogt er - vet er nisht; er vil vartn, er hot faynt aleyn tsu esn!“ veyst ir, oyf vemen er vil vartn? er vart un zitst azoy mitn ek fun hering in der hant un shoklt zikh un kukt in der tir arayn, glaykh *Eliyohu hanovi darf araynkumen.
plutsling dermant er zikh, *a ponim, az *Eliyohu hanovi kumt nor tsum *seyder, heybt er on tsu esn un tsu veynen tsuzamen. „vos veynt ir, *rebe?“ fregn im di dershrokene kinder - entfert er nisht. dreyt zikh iber tsu der vant, un di kinder hern, az er veynt! teyl mol geyt er tsu tsu dem kleydershank, vos iz im fun virtshaft geblibn, efnt zi oyf, shtelt zikh anider un kukt, un kukt, glaykh er volt do der groyser *gvir geven, un shteyt un klert, vos far a kapote er zol onton, an atlasene oder a zaydene; mit oder on strokes! un do, shver ikh aykh *benemones, iz in shank, oyser ire etlekhe shmates, vos keyner hot tsu mol nisht gevolt opkoyfn, keyn lek nisht geven!
in shtetl, *beemes, hot yederer zayns in zinen, yederer hot mit zikh tsu ton. ikh hob oyf im yo *rakhmones gehat, bin ikh punkt demolt tsum ershtn mol an *almen gevorn!
ikh hob aykh shoyn dermant, az mitn tsveytn vayb hob ikh mikh gor opgenart, ober gor in gantsn! zi hot, *loy aleykhem, gekrenkt un gekrenkt, biz zi iz, nisht far aykh gedakht, geshtorbn, un ikh hob vayter gemuzt zikh arumkukn vegn a *shidekh un *khasene hobn. vorem, *beemes! hob ikh shoyn gehat, vi me zogt, „mayne, ire un undzere“ kinder. un vos ken a mansparshoyn tun mit kinder? *aderabe, zeygn vel ikh zey? aynshlefn? vashn un kormen? es iz mir *avade biter geven vi di gal, un hob tsu *Moyshelen keyn tsayt nisht gehat! nor keyn *shlimazl, *borekh hashem, bin ikh nisht, ikh hob gezen vi tsu ton un hob *khasene gehat tsum dritn mol, take mit dem dritn vayb, vos iz, *loy aleykhem, nisht far aykh gedakht, nisht far keyn *shum yidn gedakht, ersht nit lang geshtorbn. zi iz *afile a *berye a yidene geven, tsu der shenk vi gevuntshn un *davke nisht gekindlt.
vos tut got? farkilt zi zikh - in mitn zumer, in *khoydesh *Tamez - in *mikve... krigt a lungen-ontsindung, kost op a *matmen mit gold, un shtarbt avek! *haklal, vi halt ikh? yo, mit dem dritn vayb hob ikh demolt *khasene gehat un koym hot zi ibergenumen di shenk, un ikh hob gezen, az ikh hob mikh oyf vemen tsu farlozn, hob ikh mikh bald genumen *Moyshelen far-zorgn!
„du muzt *khasene hobn“ - zog ikh - „dayn toyt vet zayn un *khasene hobn muztu!“
er hert mikh vi'n *rov! azoy, trakht ikh, vart? ikh hob opgeshtelt mit di *balebatim. men hot im *kloymersht dem *kheyder tsenumen! eyn mol far ale mol - a *melamed muz hobn a vayb! mayn *Moyshel - gornisht; on *talmidim, iz on *talmidim!
er geyt zikh aroys hinter der shtot shpatsirn, valgert zikh arum oyfn lonke baym taykh... nisht zayn zakh! vert er hungerik, kumt er in shtot arayn un khapt ergets a shtikl broyt, vasht zikh, est un bentsht, un geyt avek. ikh meyn shoyn, az es vet derfun gornisht zayn, nor tsum dritn tog, *Moyshele iz do in *bes-hamedresh! er vil shoyn *khasene hobn! *efsher meynt ir, er iz tsum *seykhl gekumen? er hot a *yishev gehat, az a mentsh on a vayb iz kay un shpay? *khas-vesholem! nokhn kneln benkt er! di kinder feln im!
nu, zol zayn fun kozak abi tsum lebn! er git *hant-tkies-kaf, az er vet *khasene hobn, mir makht men far an *oymed, ikh zol im oyszukhn a *shidekh, un er krigt tsurik di *talmidim!
un vos klert ir, az ikh hob genumen di zakh in der hant arayn, hot *avade gebrent unter di fin-ger! nor ikh ken nisht zogn - a gotzakh iz es oykh geven! punkt makht zikh im a voyler *shidekh! frier hot men im *afile mir ongeshlogn, nor a *shadkhn, a *yimakh-shmoynik, hot mir dem kop fardreyt. shtelt aykh for, a yidene, a shmaltsgrub, ongezapt mit *ashires: a *bal-halvoenitse, an *almone, oyf *mashkones flegt zi layen, un a *berye nifloe geven; oyfn kop dos gantse gesheft gefirt, un keyn eyntsik mol oyf ir *hezek, oyf der hor zikh nisht *toye geven. un zi hot im *davke gevolt, aza *mazl hot er shoyn gehat! ikh kler im tsuzamentsumakhn oyf *malbushim, khotsh a shtrayml koyfn... a *tales-kotn; shikt zi zogn, az zi vil nisht, zi git a finf-untsvantsiker, un men hot im *melabesh umenael geven *keyad hamelekh... fun alem gutn: a shtrayml, shikh un zokn, tsvey *taleysim ktanim, tsvey, tsi dray por pludern... men hot keyn *shies nisht gemakht, bald a *khupe geshtelt un mayn *Moyshele shaynt unter der *khupe vi a *srore, nor vos dos *meshugene *ponim rut nisht a *rege, glaykh er volt veyen gehat. di lipn tsitern vi baym opshprekhn an *ayn-hore, un di oygn brenen epes nisht heymlekh...*emes *meshuge! nor bald hot zikh gor gemakht a nayer *shigoen!
ershtns vil nisht di yidene, er zol kneln. zi fardint *efsher tsen rubl a vokh, vos toyg es ir? vos darf zi es? zits un lern un shmelts zikh in milkh un puter! vil er nisht! er muz kneln. er iz shoyn gevoynt tsu di kinder, er kon on zey nisht lebn! vest hobn dayne eygene kinder! neyn, dervayl muz er hobn a *maymed.
nu, a sheyne *kapore, halt zikh bay dem *maymed; vert er ober oyfsnay fartrakht, hert *mamesh oyf tsu reydn, oyser baym lernen mit di kinder... un azoy hot er nisht mer vi tsvey verter in moyl: „s'iz nisht dos!“ vos „nisht dos“, ver „nisht dos“, veyst men nisht.
di yidene nebekh, hot zikh dos lebn geshtrekt, take *makriv geven far im; gekokht un derlangt dos shenste un dos beste, un er heybt ale mol oyf di oygn, kukt oyf ir, glaykh er volt zi dos ershte mol derzen, khapt a shvern otem un ziftst: nisht dos! s'iz gor nisht dos!
er farzitst zikh a mol bay nakht in *bes-hamedresh, nisht er davnt, nisht er lernt, nor glat, er zitst azoy ibern shtender, oder shprayzt arum fun eyn vant tsu der tsveyter. der letster, vos geyt aroys, krigt oyf im *rakhmones, ruft im mit: „*Moyshe, geyst?“ er entfert nisht. „far vos geystu nisht aheym?“ er shvaygt. men khapt im on baym aksl un shoklt mit im, khapt er zikh oyf vi fun der hinerplet un zogt: „s'iz gornisht dos!“
shlekht! dos vaybl, nebekh, hot mir dem kop farveynt, vorem take, ikh hob dokh zi arayngefirt, ikh bin dokh der *orev kablen geven...
un es shnaydt mikh take baym harts; a yidene nebekh, azoy fil *hetsoes gemakht, azoy fil gold opgekost un ayngehandlt zikh a „gor nisht dos!“ *meyle, vos kon ikh helfn? ikh gib ir an *eytse, zi zol im farnarn tsum *rebn... men makht a plan oyf *rosh-heshone, vorem take, *rosh-heshone! - hobn mir a *kayme lon, az der *koyekh fun *tsadik iz oykh greser. nor far *rosh-heshone treft zikh aza *mayse! eyn mol, ovnttsayt, zogt im dos vaybl far der vetshere, er zol aroysgeyn farmakhn di lodn. vorem take, zi vil nisht esn tsuzamen bay ofene fentster; zi nemt di shroyf in der hant arayn, er geyt aroys, oyfn veg ziftst er: „s'iz nisht dos!“ er shpart unter dem lodn, zi farshroyft, nor kumen - kumt er shoyn nisht arayn; er iz *nelem gevorn.
vos klert ir, es hot zikh getun in shtetl! men hot gerekhnt: a *meshugener, iz er zikh in der kelt gegangen bodn un iz dertrunken gevorn, oder er iz azoy aroysgegangen hinter der shtot un hot farblondzhet, a *dayge oyf a *meshugenem! men hot gedungen poyern, gezukht in taykh, in der gegnt, keyn *zeykher fun a mentsh: oyf antloyfn iz nisht tsu rekhenen, vorem take, es treft zikh, a mentsh antloyft fun a vayb, *makhe teyse, nisht eyner antloyft, nor - a mentsh, est op vetshere, nemt mit a kapote! ver lozt es shteyn a shisl kliskelekh mit biberlekh un loyft avek in an alter, vokhediker *tvune?! un es iz a hartsraysndik *rakhmones oyf der *agune nebekh! es hot zi veynik gekost? a laytishe *khasene, *malbushim, *rakha"sh... un far vos? far ven? fir vokhn gelebt mit a man! un vos far a lebn! men ken nisht zogn, er hot ir *afile keyn shlekht vort nisht geredt, nor keyn guts oykh nisht, alts di *meshugene verter: „s'iz nisht dos!“ es iz ir, ne-bekh, azoy oykh tog oyf tog der mames milkh ayngefaln, darf zi nokh vern an *agune!
vos tut men? men shraybt tsu *rabeyim; es helft nisht! hot men gefregt a *shayle, tsi men meg shraybn oyfn „*magid“...
eyner hot yo geheysn, der tsveyter nisht geheysn; *meyle *mater tsu zayn an *agune, hot men yo geshribn, nor lebn zol er azoy der „*magid“, vi er veyst epes! un fun vanen zol er visn? az di *rabeyim hobn nisht gevust!
gornisht, vi in vaser arayn!
dakht zikh, shoyn farfaln? neyn! falt plutsling vi fun himl arop a *sheliekh meyukhed mit a *get! *efsher meynt ir fun vayt? neyn, *davke fun 5 vyerst hinter der shtot, fun Pitshevke.
nu, hot gor gekent emetsn aynfaln, az a *meshugener vet antloyfn in gantsn oyf finf vyerst? es iz gor keyner oyf der *makhshove nisht gekumen, azoy noent tsu zukhn! baym *get shikt er nokh tsu a *kheyrem-kvitl oyf 200 gildn far ire *hetsoes. oystsoln, shraybt er, vet er a gildn a vokh, un iz ir *meshabed deroyf ale zayne *nekhosim! dem ershtn gildn hot ir der *sheliekh gebrengt!
in a por vokhn iz er aleyn gekumen un hot zikh vayter oysgezukht a *melamdes.
- *meshugener - freg ikh im - nokh vos bistu gekumen, host nisht gekent dortn kneln?
- ikh hob gebenkt, zogt er.
- tsu vemen?
- tsum hign *bes-almen! zogt er! un er zogt es azoy erntst, az a groyl geyt durkh di beyner! ir hot gehert, a mentsh zol benken tsum *beys-hakvores? er benkt! un er zogt keyn *sheker nisht!
nokh *Mayrev geyt er nakht oyf nakht aroys hinter der shtot un dreyt zikh arum *bes-almen! a *koyhen iz er, arayngeyn tor er nisht, dreyt er zikh arum tsoym un kukt fun vaytn oyf di *matseyves!
vos far a shvarts yor, kler ikh, iz dos? tsi iz es nisht a mol a *sgule oyf kinder? tsi iz er nisht a *mekubl gevorn? *efsher gor a *kishef-makher.
vos zol ikh aykh zogn, es zenen mir shoyn gekumen *hoyries in kop arayn, a *kashe oyf a *mayse! oder er iz a bahaltener *tsadik, oder er hot farkoyft di *neshome in *gehenem arayn, veys ikh? kleynerheyt hob ikh gehert, az oyb men tsit a likht mit *khelev fun a *neyfele oyf a fodem fun a *tsitse - vert men a *roye veeyne nire - un gleybt mir, ven ikh veys nisht, az er iz a *koyhen, volt ikh zikher gemeynt, az er hot zikh *miskhaver geven mit a *khevre *ganovim un zukht a *neyfele hintern tsoym! *ganvenen, farshteyt zikh, vet *Moyshe *r' Yoseles nisht, ober likht tseteyln, *efsher yo... a *dayge - vos tut nisht a yid tsulib *parnose?!
es iz ober nisht! er kukt shoyn vokhnlang un kukt, un gornisht: men hert nisht un men zet nisht! un gey farshtey?
farshteyt ir shoyn, vos men meynt „*shigoen“? az men zogt „*meshuge“ - gleyb!
azoy, azoy, *reb *korev, *Moyshel iz mayn *khaver, ikh hob im lib dos lebn... nor *meshuge, nebekh, iz er... *khasene makhn iz im shver, zeyer shver... *meyle, ikh zog aykh nisht „neyn“...
zet ir, oyb ir hot fun maynet vegn a *shidekh...