dos vintsh-fingerl: dos ferte bukh

dos ershte kapitl

der bester *kheylek lange yidishe nezer iz, vi der velt iz bakant, di Glupsker mekler ongekumen.
dos hobn zey a *matone fun zayn libn nomen a mindst gesheftl fun unter der erd ontsushmekn - dos eyntsike getsayg zeyers zikh dermit tsu dernern.
fun danen zet men bashaymperlekh aroys, vos far a gutn got mir hobn, vi getray er git zikh op mit zayn veltl un laytzelikt ale zayne *mine bashefenish, *mebeytse-kinim, funem klenstn vereml biz a yidishn mekler, mit di neytike *kle-zayen, itlekhn tsu zayn *parnose.
un *reb *Osher, der gehoybnster mekler, ful in ale kleytn un kontorn, a dar yidl, a rirndiks, a tsapldiks, *tomed mit a farrisn hitl vayt aroyf iber dem shtern, mit a shtekele, dreyendik es aroyf un arop, in ale zaytn - er iz gelaytzelikt gor mit a hoypt-fayne noz, prima.
di *neshome zayne, dakht zikh, hot zikh aroysgeklibn bay im funem *moyekh, farnemendik mit zikh oykh dem *seykhl, di *khokhme zayne, un iz arayn in *shkheynes tsu im in der noz.
bald bay *Refoels kumen keyn Glupsk hot er, di noz heyst es, dershmekt dos komisye-gesheft *Refoels fun di Lodzer fabrikantn, un zikh genumen geshmak tsu dreyen mit im veltn.
az *Refoel ober hot zikh nisht gelozt dreyen biz er vet nisht oyslernen frier gut dem plats mit di ale *sokhrim dort, iz es *reb *Oshern geven a groys vunder un hot zikh ongerufn, shtark fardreyendik di noz:
- staytsh, vos heyst!
a yid - un lozt zikh nisht makhn gesheftn!...
nisht andersh, hot mir keyn faribl nit, az *maylosoy e-e-e... hot in handl nisht keyn gefil.
- vi kumt gefil tsu handl?!
tsum handl broykht men *seykhl.
men badarf farshteyn.
- et, narishkaytn! - makht *reb *Osher dreyendik di noz un oyfshtelndik dos shtekl - ikh meyn, farshteyt ir mikh, dem bren.
tsum handl badarf men dem bren.
brenen badarf men, brenen...
seykhl iz - be.
kukt on, zayt-zhe *moykhl, undzere groyse Glupsker *sokhrim, vos ha?
nat aykh a groshn farn *seykhl!
men handlt, mentshn handlen.
vos den?
deroyf iz men dokh mentshn, *sokhrim...
un fardinen iz a gots-zakh, a *mazl.
mazl mekhakem, *mazl measher, i raykh i klug, altsding iz men mit *mazl.
- handl, vos geboyt oyf *mazl, oyf loyter rizike, iz a kortnshpil.
azoy, azoy, *reb *Osher, a kortnsh...
- veys ikh vos ir zogt mir epes a kortnshpil - falt arayn *reb *Osher *Refoeln in di reyd, dreyendik dos shtekl un oyfshtelndik di noz - kortn zenen kortn un handl iz handl.
epes shpil ikh do, un leyg for *maylosoy a shpilkhn?
eysek red ikh, *eysek, aza vikhtike zakh!
- lozt zikh nor dinen, *reb *Osher! - kumt *Refoel alts take mit zayns, ruik, gelasn - handl vayl s'iz a groyse, vikhtike zakh:
es bindt oyf mentshn di hent tsu arbetn, sheyne, gute, nitslekhe *mlokhes alerley, un es farbreyt umetum, fartsukert zeyer arbet, es firt tsunoyf nont vayte lender, es bildet, eydlt oys, es shpayzt un balebt a velt mentshn - ot deriber take, vayl s'iz azoy vikhtik, muz es, vi ale andere vikhtike zakhn, gefirt vern gezetst mit barekhnung, mit farshtand...
- te, - te, - te, vuhin *maylosoy iz farfloygn! - makht *reb *Osher oyf epes a *meshune *nign, dreyendik mit dem oyfgeshteltn grobn finger un fokhendik derbay mit der noz, vos krimt zikh im a shrek - *khkires veys ikh nisht.
khkires - *pkires - neyn!
zet ir, a gut kepl, oyf shroyfn a kepl, a fliendiks, hu - ha, ha - hu, - dos tsum handl, yo, yo!
- a gut kepl aleyn tsu dreyen, tsu flien iz far dem handl karg.
es vert gefodert dertsu a groyser kapital fun farshidene *yedies - redt zikh *Refoel zayns take, pikendik *reb *Oshern mit itlekhes vort - men muz lernen, *reb *Osher, lernen un visn a *sakh zakhn, neytik in lebn arayn.
fun di *kharifesdike, fliendike yidishe keplekh, on aza kapital, nemt zikh bay undz der shvindl, fun shvindl nemen zikh di "*koymemies-zoger".
fun di "*koymemies-zoger", - *dales, *kabtsones, un fun di ale in eynem - esenish, baysenish, *mesires, fayndshaft fun eygene oykh fun fremde.
kol-zman der handl vet nisht geshtelt zayn oyf farshtand, oyf *emes...
- ay, ay, zayt ir nokh, e-e, gor a...
a yunger man, *mekhile! - shlogt *reb *Osher iber *Refoeln di reyd, onkukndik im vi a *meshugenem.
shoklt mitn kop un shmeykhlt im glaykh in *ponim arayn - vos, vos?
ikh bet aykh.
- ot dos vos ir hert.
nokh a mol take *reb *Osher, zog ikh aykh:
oyf farshtand, oyf *emes un *yoysher, der handl zol nisht ariberkhapn di mos.
es zol nisht zayn mer fabrikn, kleytn vifil es vert gebroykht in der velt *skhoyre, es zol nisht zayn *skhoyre *gemlokhet, gefelshte mer vifil di natur ken ekhte, gute azelkhe aroysgebn.
es zol baloynen orntlekh itlekh[n]s mi, itlekhn opgebn zayns.
es zol zayn iber hoypt a rikhtiker, ofener *kheshbn - *kol-zman, zog ikh, azoyns iz nishto, iz nishto tsu hofn, az al-dos beyz: elnt, oremkayt, *sine un *kine...
- nishto vos tsu redn.
a gutn! - gezegnt zikh *reb *Osher, nisht oystsuhern *Refoels *shmues biz in *sof arayn.
er farrayst dos hitl a makh gebndik mit di akslen, a krats in der *peye, a drey mit der noz, un vert antrunen.
- a gutn tog, a gut yor! - zogt *Refoel, az *reb *Osher iz shoyn geven oyf yener zayt tir - vos zol men ton?
ha, men vet zikh muzn bageyn on *reb *Oshers hilf oykh.
*Refoel iz in zayn zakh geven gelernt, praktish, dertsu orntlekh vi vayt meglekh.
er hot *koydem-kol zikh genumen gut batrakhtn Glupsk un zi iz im forgekumen zeyer tsikave mit dem stroy fun ire hayzer, mit ire gasn, geslekh un hintergeslekh;
tsikave mit ire yidn, mit ire kremer un *sokhrim, tsikave mit ir shtendikn *rash, yogenish, loyfenish un mit ale ire geyng.
der *yetser-hore fun *miskher iz dort groys.
yidn handlen eyne mit di andere, tsien di *parnose eyne fun di andere.
tsen mol meg a *soykher faln, zogn "*koymemies", shteyt er, *nishkoshe, oyf un handlt vayter.
haynt, azoy heyst es, haynt ikh dir "*koymemies" un morgn - du mir.
haynt halt der di baytsh un trasket, un morgn trasket yener.
ot azoy dreyt zikh dort dos redl, der aroyf, yener arop, un dernokh yener aroyf un der arop.
der *yetser-hore varemt unter, yidn flamen, dreyen zikh, dreyen un handlen.
Refoel hot in Glupsk gefunen a plats oyf optsuzetsn zayn *skhoyre.
nor vayl in handl muz men gebn oyf kredit, andersh iz nit meglekh optsuzetsn, un *moyre hobn ober badarf men do far onzetsn, deriber iz er in handl gegangen hart bay der erd, zikh nisht gekhapt, geyogt;
er hot gut ibergezipt, gegebn oyf borg nor groyse *betukhim.
dem *klal hot *Refoel gehat: beser veynik fardinst, nor zikher, vi a *sakh mit rizike;
glaykher tsu geyn pamelekh hart bay der erd, vi tsu flien un dernokh aropfaln, brekhn haldz un genik.
reb *Osher der mekler ober hot nisht gehaltn mit *Refoeln, un flegt breyngen *rayes funem shteyger firung in der velt, fun *medresh un dem *oylems vertlekh, vos punkt kapoyr, nisht azoy vi er.
- a *toes, vi ikh bin a yid! - hot *getaynet *reb *Osher, az er hot forgeleygt gesheftn un *Refoel hot nisht gevolt hern - *maylosoy lebt in *toes.
altsding gevendt zikh in *mazl.
zint ikh leb - נער הײתי גם זקנתּי, mit a groyse bord - hob ikh nokh nisht gezen a *soykher zol trasken in der velt mit zayn *khokhme.
di *brokhe iz andersh nishto - zogn undzere heylike *khakhomim - nor in a blinder zakh, vi a blinder *esreg *lemoshl.
in zeyere verter zenen take *toyres emes.
ver es handlt mit *bitokhn, blind on *khokhmes, nisht tsufil iberklern: - vet-mikh, het-mikh, zolt-mikh - dem shikt *hakodesh-borekh-hu *brokhe un *hatslokhe in zayne gesheftn.
aderabe, zayt zikh *matriekh un zet, vi di velt firt zikh.
yidn, *borekh-hashem, handlen, koyfn, farkoyfn, nemen, gibn, un gleybn - *zkhus-oves shteyt zey bay un zey lebn.
oykh yene kremer, velkhe ikh leyg do *maylosoy for, vos viln nemen *skhoyre oyf kredit, oykh zey lebn, *borekh-hashem, mit vayb un kinder, mit oysgegebene tekhter un eydems oyf kest.
ven, *kholile-vekhas, a *sakh azoyne vi *maylosoy zol geven zayn tsvishn yidn, volt di velt badarft *khorev vern.
es volt nisht gegleybt eyner dem andern - oys kredit, oys handl, oys *parnose, un es volt oysgekumen - leyg zikh, *soyne-tsien, tsi zikh oys un shtarb.
un vos nokh?
mentshn voltn nisht geakert, nisht gezeyt oys *moyre, *tomer vet di erd zey onzetsn, nisht aroystsugebn *tvues, *afile dos vos zey hobn in ir arayngeleygt.
un a *posek iz dokh do, vos zogt *befeyresh: הזורעים בדמעה, di vos zeyen mit trern, ברנה יקצרו, veln mit gezang shnaydn!
emes, kredit iz gezeyt mit trern, ober der vos makht zikh harts, gleybt un git, vet im got *borekh-hu batsoln...
take, dem *oylems vertl: ver es shtelt nisht ayn - nemt nisht oys.
der shpits iz: a *soykher badarf nisht hobn keyn *khokhme, nor *mazl, dem oybershtns hilf.
der vos iz nisht keyn *bar-mazl, meg er zikh *afile zayn a *khokhem vi *Shloyme hameylekh, vet er gornisht makhn, take vi men zogt:
[cf. Prv 21.30 b ] *eyn eytse veeyn tvune, es helfn nisht keyn *shum *khokhmes akegn shlekhte kortn.
ot mit azelkhe *mine *memres un nokh azoyne *pizmoynes flegt *reb *Osher alts aynreydn *Refoeln, er zol makhn durkh im gesheftlekh mit kremers, nisht tsufil ibertrakhtn, iberklern, shtark farzikherndik zayne verter mit *shvues un toyte *kloles:
er zol nisht oyslebn zayne yorn, er zol aynnemen a *mise-meshune, er zol nisht hobn keyn *kheylek *oylem-habe, er zol nisht hern *shoyfer shel Meshiekh, un nisht *zoykhe zayn tsu firn di tokhter zayne unter der *khupe, oyb er meynt nisht in gantsn take nor *letoyves hoeysek.
gants *poshet, er meynt nisht azoy dos mekleray, vi dos gesheft aleyn - dos gesheft zol vaksn.
un zeendik ober az s'iz aroysgevorfene reyd, *Refoel halt zikh take bay zayns - neyn, neyn!
flegt er shoyn pruvn mit beyzn.
dehayne, ondrudlen di noz un makhn oyf im a *moyre mit foyle *tnues, azoy, a shteyger:
- vos meynt azoyns zikh *maylosoy?
maylosoy meynt, az er iz eyner, nishto mer *khuts im, ha!
nu, visn zolt ir, az s'iz do, geloybt iz got, a Moskve un a Layptsig oyf der velt!
un *beemes take groyse *naronim zenen zey, di Glupsker *sokhrim.
tsu vos toyg zey nemen *skhoyre bay *maylosoy, vos kumt zey on mit azoy fil mi, mit boykhveytik un oyf tayere prayzn, az dort, in yene shtet, bay dem fonye un dem daytsh, geyt men zey akegn, men rayst bay di poles, betndik zey: aher, yidelekh, aher!
nat aykh *skhoyre, a *bkhir, un *bezil-hazol, *efsher iz shverlekh *bimzumonim, ken men heybn a *hakofe - nemt, okh, oyf kredit.
un yidn geyen take un nemen.
un az es makht zikh a mol a kretsl, a shtikl *eykev heyst es, men ken nisht entfern tsum termin, tsoln, tsoln, heyst es...
iz, *kholile, nisht aza groyse *sakone.
der daytsh un fonye zenen gute mentshn, zey shvaygn.
yo, *maylosoy badarf dokh visn, az forshlogn do shlog ikh im for nisht yene *sokhrim, vos hobn shoyn lang opgeton zeyer zakh, farshteyt ir mikh, dort...
nor azoyne, vos *adayen loy hoyu *beMoskve, *maylosoy farshteyt, vos der taytsh iz fun azoyne verter?
dos heyst: zey zenen nokh nisht geven, farshteyt ir mikh, in Moskve, far zey iz nokh a meglekhkayt kumen ahintsu heybn a *hakofe un mit der tsayt zol bay zey blaybn a *mone-yofe, oyb azoy...
ir farshteyt, oyb azoy, zenen zey dokh *nishkoshedik, atsund, do oyfn ort "rayele" *sokhrim...
a klugn badarf men keyn finger in moyl nisht araynleygn, er farshteyt oyfn vink.
oykh azelkhe sharfe verter hobn nisht geholfn.

dos tsveyte kapitl

*Refoel hot gegebn *skhoyre di kremer, vi der aynfir iz, oyf a tsayt fun etlekhe *khadoshim oyf vekslen nor fun groyse *betukhim, vos zeyere vekslen iz bald take in der heyser *rege geven gring optsuskontirn.
i vos es iz derbay tsu farlirn hipsh protsent, dos hot im nisht geart, abi dos gelt iz *sholem *bakeshene un er ken ruik shlofn.
un azelkhe skontes hot er gehat mit Leybtse dem roytn - a yid a *nogid un a protsentnik in Glupsk.
vi der velt iz bakant, iz Leybtse der royter, mit a bleykh *ponim, a lange noz un a kurts berdl, dos shayndl in Glupsk, mit velkhn nemt zikh iber far a velt mentshn.
- nat, heyst es, kukt on dos *nefesh mayns, di sheyne *tsure, di arbet mayne!
Leybtse iz eyner fun yene layt dort, vos kvoken oys oyf *fayne-beryes, arayntsutretn in der geviser *knufye, vos git fun zikh aroys far dem folk *Yisroel di alerley *gaboim, firer, kokhlefl, makhers, tuers, tentsers, *eytse-gebers, nokh un nokh azelkhe fayne parshoynen, tsu farzorgn undz oreme yidishe kinder, gor umgebetn, mit *meshune vilde *toyves.
geveyntlekh zenen zey dimentene mentshn, vos nemen bay yenem di *neshome aroys mit gutn.
zey zenen, dakht zikh, gor on a gal, un hobn in der noz fley.
yidishe gelt, vos gefint zikh bay zey, iz zey tayer, nisht oystsugebn derfun oyf keyn *shum baderfenish, nor oyf zeyere eygene aleyn.
oyf *koved zenen zey *moykhl, ober nor oyf yenems.
zey zenen groyse *bale-tsdokes, ober nor iber a fremder keshene, ziftsn, krekhtsn oyf *klal-Yisroel - akh, oyf vos di velt shteyt, nor kostn zol es nisht keyn groshn.
yidishkayt, *makhe-teyse, iz zeyer tayer, nor a mindst eygn interesl iz nokh tayerer.
Leybtse der royter shnaydt zikh oyf a *fayne-berye un lekhtst shtark arayntsutretn mit a fus tsvishn di bern.
keyn *lamdn iz Leybtse nisht geven.
nor et, vos makht es oys!
a makher in shtot vert men, nisht azoy tsulib *toyre, vi tsulib *skhoyre, *aderabe *toyre iz geveyntlekh gor a *khisorn - take deriber vayl du kenst lernen, kenstu nisht oysgeklibn vern bay undz in *khevre.
bafaln mit kinder iz Leybtse der royter nisht geven.
er hot gehat nor tsvey tekhter, eyne, di eltere *Khantse, a bild sheyne, un eyne a *miese, nokh gor a kind.
Yentl, Leybtses vayb, a baykhike yidene, iz bay zikh in shtub der gantser kop - klingt shtendik mit a bund shliselekh, a sheyn knipl.
zi firt zeyer a gut lebn:
est, on *ayn-hore, shloft, tut zikh voyl, iz fet, balaybt, un fun dest vegn khapt zikh ir efters funem moyl aroys a zifts, a krekhts.
zi klogt zikh in a *shmues mit bakante vayber, klapndik zikh alts in hartsn, onvayzndik, az ot do, do hot zi a vund, shoklt mit dem kop, farglotst di oygelekh, alts *taynes tsum *reboyne-shel-oylem.
- oy, a zun, a *kadish!
zi hot shoyn ibergeton ale mitl, vos in der velt, ibergehat *asokim mit *rofim, *doktoyrim un mit vemen ir vilt.
vilt ir alte *goyes - iz alte *goyes;
vilt ir *bale-sheymes, toters, *lehavdl - iz *bale-sheymes, toters, *lehavdl, un vos?
- gornisht!...
di vayber makhn a *rakhmones-peniml, shoklen ir oykh tsu mit dem kop, nemen funem *koved, vos Yentl shtelt far zey, kayen es pamelekhn mit *kheyn, treystn zi, nebekh, un in di oygelekh shteln zikh zey trern.
- az ikh aleyn, azoy iz der shteyger Yentls geven zikh tsu klogn:
az ikh aleyn, vey iz mir, vind iz mir, bin azoy geshtroft, azoy umgliklekh, nebekh.
lomikh-zhe khotsh *nakhes hobn fun di tekhter, *zoykhe zayn bay dem vos lebt eybik, tate-foter, *rakhem, *tsadik, in gikhn di eltere tokhter unter der *khupe firn un derlebn fun ir yinglekh-eyniklekh...
- *omeyn.
halevay, *reboyne-shel-oylem, - flegn ir opentfern di vayber, farvarfndik di oygelekh un makhn derbay azelkhe *meshune farkrimte *tsures, glaykh vi zey voltn ibergliklekh geven, *mamesh vi nay-geboyrn vern, ven *hashem-yisborekh zol zikh derbaremen oyf Yentlen, nebekh, un zi bentshn mit eyniklekh-yinglekh.
az nisht, veln zey es nisht oys'haltn, *khas-vesholem!...
deriber koym iz *Khantse fun di kindershe shikhlekh aroys, nokh zeyer yung, hot shoyn Yentlen zikh shtark farglust a *khosn far ir, - epes aza *min farglustn zikh, mer vi der shteyger iz fun ale vayber, mames, vos glat der *inyen *hakhasene aleyn, tsunoyffirn *zivugim, kinder *khasene tsu makhn, iz epes take gor a brenendiker *yetser-hore bay zey...
Yentl hot gebrent, gearbet oyf ale *keylim.
gedult dem man a kop tog vi nakht:
- gevald a *khosn, a *shidekh far der tokhter!
nor Leybtse ober hot zikh nisht azoy shtark gehitst, er iz geven in *shidukhim a groyser iberklayber.
im hot zikh geglust an eydem mit ale *mayles: a zaydn kind, a guts, a frums mit a voyl kepl, fun a gehoybener *mishpokhe, ayngetunkt in *yikhes, az got un layt zoln im *mekane zayn.
Leybtse hot, vi a *soykher, gezukht in a *shidekh a gesheft ayntsuhandlen far zikh, oykh far zayn tokhter a *skhoyre, es zol gut zayn far beydn.
es hot im gepast tsum *eysek, zikh *meshadekh tsu zayn mit Bern, aynkoyfn zikh in der gildener fon, hoyle tsimes.
er hot gezukht, gezukht un dertapt *lesof dem antik - dertapt a *Bentsye, a bleykh *bokherl, a dars, mit an oysgeveykt *peneml, ersht *bar-mitsve un shoyn kandidat oyf *meridn - *haklal, a *takhshet, vi gevuntshn.
*Khantse vert, *lemazl, a *kale un tsu funftsn yor an *eyshes-ish, a *ployneste.
zi zitst mit "irn" baym taten oyf kest.
dos "mandele" iz an eydeml mit ale pishtshevkes: es geyt zikh fri morgns tog-teglekh in klayzl davnen, balodn mit a *tales-un-tfiln-zak, groys vi er.
kumt an opgedavnter tsurik, kusht di *mezuze, zogt in der velt arayn: gut morgn!
mer keyn vort.
vasht zikh, zogt "‎‏<//span>שאו ידיכם", "המוציא" - un est.
opgegesn geyt es zikh bald take vider in kloyz, lernen, un kumt mitiktsayt nokh a mol esn.
opgegesn, vayter in kloyz, kumt oyf der nakht tsurik, kusht di *mezuze, zogt in der velt arayn: a gutn ovnt!
iz *mekayem *akhiles-kest, est op, bentsht, leyent *kris-shme un gikher in bet arayn shlofn.
epes shmekt es tukhle, git zikh nokh mit *balabesl, gor a derkvikenish.
Leybtse hot *hanoe, Yentl iz zikh gor *mekhaye, un *Khantse iz zikh dervayl vi frier take *Khantse - gornisht...
nor mit a tsugedektn kop.
a shtikl farenderung in ir fun nokh der *khasene iz yo do - epes shemt zi zikh, derzet zi im, irn heyst es, lozt zi arop di oygn.
far fremde iz nokh vi-s'iz, nor far bakante vert zi fayer-royt un zukht vi antrunen tsu vern.
epes iz ir prikre, vos? - dos iz shoyn ir *sod.
di bakante flegn tsvishn zikh ibervinken zikh mit a shmeykhele, glaykh vi geredt: mir farshteyen.
di mame flegt zi geveyntlekh, baym antrunen vern, bagleytn mit a mildn blik, derbay oykh shmeykhlen, shmeltsndik zikh, un tsushoklen mit dem kop.
*Refoeln flegn mitbreyngen di gesheftn zayne, kumen efters tsu Leybtsen in hoyz.
baym ershtn mol zen fun der vaytns *Refoeln durkh der ofener tir in tatens *kheyder, iz er *Khantsen forgekumen epes *meshune nay - dakht zikh a mentsh, a noz mit oygn, nor epes an ander *min!
an ander redn, an ander banemung, an ander kleydung, altsding andersh vi bay yene, vos zenen ir tsu di oygn gekumen do in Glupsk biz aher.
zi hot hintervaylekhts gevorfn oyglekh oyf im, nisht mitn meyn, *kholile, *hanoe tsu hobn, es hot zikh ir geglust;
neyn, nor glat azoy zikh a kukele - es hot zikh epes gekukt...
di oygn hobn zikh gekukt un in kop bay ir iz nokh nisht geven fartik keyn pitsl meynung iber im.
meglekh, in a kurtser tsayt arum volt zi im in gantsn fargesn, ven nisht der tate irer, vos flegt zeyer oft makhn a red vegn im in shtub, loybndik im in tog arayn, azoy a shteyger:
- o, *derekh-erets, zog ikh aykh, far dem dozikn yungn man, ot-o!
er iz a durkhgetribener, klor in *eysek mit ale opshnitslekh, dreydelekh drinen.
ikh bin zikher, az mit der tsayt vet er vaksn, vaksn het-het!
un nemen a *kale gor mit di groyse *alofim.
gedenkt mayn vort... a shod nor, oy, oy - ziftst Leybtse, klapndik mit a finger zikh in shtern - vos er iz a bisl dos...
vi heyst es bay zey, bay di hayntike dort - "oyfgeyurn" tsu aldi shvartse yor;
nor ba... *nishkoshe... dokh a *khilek.
nisht vi yene oreme *bale-aveyres.
oykh mir mentshn, mshteyns-gezogt - *kabtsonim!...
er ober, di *kapore megn yene far im vern, er iz a *soykher, veyst vi tsu fardinen a kerbl, ot vos!
a mentsh iz er, a mentsh, vos a mentsh heyst, mit a kop tsum handl!...
ir farshteyt?
azelkhn kumt a *kale, a *kale mit a sheynem, a sheynem *nadn!
di dozike *shvokhim zenen funem tatens moyl in der tokhters oyern arayn, gor nisht tsu denken, vos er aleyn hot zikh dermit ongemakht - a gantse iberkerenish in shtub bay zikh, nisht far yidishe kinder gedakht.
fun Leybtses dozike *shvokhim heybt bay *Khantsen on tsu arbetn der *moyekh.
dort in kop bay ir, vu biz aher iz geven ruik, shtok-tunkl, heybt on plutsem tsu togn - es hot zikh oyfgekhapt funem shlof der yunger *seykhl, mit im hobn zikh oykh gerirt gedanken un zikh genumen tsum *eysek:
altsding tsu batrakhtn, tsu fregn, vos batayt dos, vos yents, tsu batrakhtn mentshn mit zeyere geng un opgegebn zikh a rekhnnung, vos s'iz sheyn, gut un vos neyn.
es vert aforgenumen *Refoel, *Khantses gedanken arbetn.
dreyen zikh arum im, bakukn zayn *ponim, zayn geshtalt, altsding vi er shteyt un geyt.
es shtelt zikh for tsu glaykh oykh *Bentsye, azoy vi er iz, mshteyns-gezogt, mit dem penetsl, mit di tsnotelekh, mit di ale *tnuelekh zayne, un zi farkrimt zikh epes a shrek.
zi kert zikh in di gedanken ire um vider tsu *Refoeln, trakhtndik bay zikh: yo, er iz sheyn!
yo, tate, du host take rekht - er iz beser, kliger, keyn farglaykh!
funem kop ruft zikh es op in hartsn - es tuen zikh a nem gefiln, epes tsupt es, tsupt, montet bay der *neshome.
dos harts git ontsuherenish - un *Khantsen farvilt zikh im nokh a mol zen, oy, khotsh nor a vayle a kuk ton oyf im.
nor onshtot "im" kumt, vi geveyntlekh ale tog, "irer", mshteyns-gezogt, mit zayn kushn di *mezuze un mit dem sheynem "gut morgn" zaynem.
zi lozt arop bay zayn araynkumen di oygn, nor drinen ligt nisht mer keyn shemen zikh, dos vos frier, neyn!
dos iz shoyn gor epes andersh - es kumt ir oys epes fe, es shlogt tsum hartsn...
un bald take vert zi mit zikh nisht tsufridn, halt es fun ir zayt far a groys umrekht - staytsh akegn a man!
vi kumt es azoyns tsu a yidisher tokhter?
zi tut zikh on a *koyekh di zind tsu fargletn, *davke ton oyf im a blik, vayzn a frayndlekhe mine.
koym ober *poyelt zi es bay zikh, ot in der *rege take kumt ir, *mayse-sotn, oyfn gedank, epes gor vi oyf tsu *lehakhes - "er", *Refoel!
Khantse iz epes mit zikh aleyn tsedreyt, nisht rekht tsu farshteyn, vos iz ir azoyns geshen?
zi zukht zikh oys arbet, *bikhdey dem kop zikh tsu farshlogn, misht zikh in dem *balebatishkayt, khapt zikh tsu azelkhe *mlokhes, vos zi hot gor keyn mol nisht geton.
di mame kvelt gor on kukndik, shmeltst zikh far groys freyd un git ir unter *kheyshek:
- azoy, tokhter, azoy, lern zikh, *neshome mayne, zayn "a *baleboste" mit "daynem" biz hundert mit tsvantsik yor!
*Khantse shteyt zikh eyn mol aleyn in shtub frimorgns, keyner *khuts ir iz nishto.
zi trogt a dins, a shney-vays batistn kaftele, tsugefaln tsum layb, mit a geshtikt kregndl, fest geshpilyet arum a klor, vi fun elfnbeyn oysgetokt heldzele, dos yunge *peniml *mole-kheyn, blut un milkh, a maylkhn gor tsum moln, shvartslekhe, brenendik-faykhtlekhe oygn loykhtn aroys fun gedikhte bremen, vi a por brilyantn.
oyfn kop a zaydn tikhl, aroysgerukt a bisl, azoy az es kukn aroys *bigneyve hor.
zi iz basheftikt mit ibervishn glezer, shelkhlekh, oys velkhe men hot getrunken tey, un vi zi nemt zikh oysshteln zey oyf zeyer ort in bufet, kumt arayn in shtub *Refoel.
zi kert oys dos *ponim, tut a kuk un vert tsemisht.
rukt geshvind arop dos tikhl *kimat biz di oygn, shteyt vi a nekhtike un shvaygt.
*Refoeln git es epes a nem.
er zet far zikh a sheynhayt, nokh gor a kind - un shoyn mit a tsugedektn kop!
er shteyt a vayle oykh on verter un iz fargaft.
bald gefint er zikh, vitet zikh mit ir gants eydl, mit *derekh-erets, oyf dem nayem shnit, un fregt zikh oyfn foter.
nokh dem vi er hot bakumen ir entfer, az der foter iz nishto in der heym, tut er zi vayter a freg, oyb er vet bald kumen.
zi trakht entfern "neyn", nor nisht vilndik khapt zikh ir funem moyl aroys "yo", un bet im zitsn.
vundert zikh dernokh aleyn deroyf, vos zi hot do geton, *lemay hot zi im farhaltn.
gebetn zitsn, nor farfaln.
oykh di eygene *mayse take mit *Refoeln.
eyder zikh rekht tsu badenken, zitst er shoyn aropgelozt di noz, vi der guter yor volt im genumen, un anidergezetst oyfn beynkl.
in kop pikt zikh im in eyn pikenish:
kum, *bokher, heyb zikh oyf un kum, zay nisht keyn lekish!
un dos harts ober derlozt im nisht avektsugeyn, alts: zits, zits, zits, *nishkoshe!
di hant dervayl geyt fun zikh aleyn in buzem-keshene, nemt un dreyt a papiros.
*Khantse iz gern khotsh mit vos s'iz tsu dinen un trogt unter a pekl shvebelekh.
Refoel dankt, zukht oys epes a geshprekh, *tkhiles nemt es epes shverlekh, kurts, ibergehakt, es klept zikh nisht, er alts mit *shayles: eyn mol a freg, vayter a freg, glat azoy zikh fun der heler hoyt, un zi alts: "yo", "neyn".
a shokl mitn kop.
nor vos vayter - vayter shpint zikh dos geshprekh shoyn gringer, leynger.
es kumt tsu reyd funem Glupsker *oylem yidn: yidlekh azoyne, proste, on *khokhmes, nisht keyn *gemlokhete.
un yidlekh mit *khokhmes, *gemlokhete azoyne un azoyne...
Khantse interesirt zikh tsu visn, oyb er iz nokh fun yene "oyfgeyurene", "aristokratn", vi zey heysn, un az zi hot gezen, vi baym dermonen nor zeyer nomen hot *Refoel zikh farkrimt azoy, vos hot geheysn erger nokh vi gesholtn zey in taten arayn, iz zi epes lebediker gevorn.
- der tate mayner, zogt zi: hot zey oykh nisht lib, onkukn ken er di dozike layt nisht.
- a-a, der tate!
makht *Refoel, fardreyendik di noz, vi ire verter hobn im shtark nisht geshmekt:
dem tatens nisht kenen onkukn iz epes gor andersh.
*Khantse shtelt oyf di oygn oyf im farvundert, glaykh vi zi fodert, er zol ir derklern, vos bataytn zayne verter.
*Refoel ober hot ayngezen, az atsind iz nisht di gelegene tsayt arayntsulozn zikh do mit ir in a tifn *shmues, vos iz far ir *targem.
er makht zikh deriber *tam, *kloymersht farshteyt er zikh nisht oyfn vunk, vos zi kukt do azoyns oyf im, un makht a *shmues gor iber epes andersh.
in mitn drinen, vi zey *shmuesn do zikh beyde, tut zikh an efn di tir un es vayzt zikh a groyser *tales-un-tfiln-zak, fun a *ben-pekue-felkhn, arumgelatevet mit bloye kraykes, oyf velkhn s'iz oysgeneyt epes vayse tseykhns fun a fabrike un tsifres funem yor.
nokh dem *tales-un-tfiln-zak vayzt zikh a hentl, es tut a shmir di *mezuze.
nokh dem shmir hert zikh a kush, nokh dem kush vayzn zikh fislekh - un in shtub rukt zikh arayn mit a *meshune-vildn "gut-morgn" a kleyn yungermantshikl, a dars, a bleykhs in a langer lastingener kapote mit a *yam-shoymen-shtekele in der hant.
*Bentsye varft a blik oyf *Khantsen, oyf *Refoeln, vert royt, vi an indik, un loyft durkh geshvind di shtub mit di fiselekh, shtark oyfgebrakht, tsu zikh in alkerl arayn.
in dem beyzn blik zaynem iz nit gelegn dos, vos men ruft "feferzikhtik", *kholile!
vi kumt es tsu im?
fregt im *bekheyrem azoyns gor tsu trakhtn.
kholemen volt zikh im *afile nisht gekent azelkhs...
nor vos den?
im hot untergetrogn glat azoy, gor on ale *khokhmes, dos *shmuesn irs mit a mansbil.
ir zitsn mit a mansbil on a *shoymer, dos aleyn iz an *aveyre: *goye, men tor nisht! s'iz do *befeyresh a *din...
punkt azoy volt im oykh geart a fleyshik tepl baym fayer nebn a milkhediks, s'iz nisht rekht, nokh eyder es ken gor vern a *shayle...
Khantse iz bay *Bentsyes araynkumen geblibn zitsn vi opgebrit far *bushe, a gantser knoyl fun farmishte gefiln hobn zikh inveynik in ir geplontet.
glat "man" far zikh aleyn, vayl in dem nomen ligt azoyns, vos men tor nisht zogn, iz epes prikre, a *bushe far laytn, un *bifrat nokh azelkher vi *Bentsye.
s'iz ir a *kharpe, a *bushe dos araynkumen zayns, zayn geshtalt, alts mit anander, mshteyns-gezogt.
es art zi, vos denkt vegn im *Refoel, vos far a meynung hot er iber ir *shlimazl?
bald ober iz zi beyz oyf zikh aleyn, staytsh, vos geher zi zikh on mit dem, mit a vild-fremdn mentshn?
loz er zikh denken vos er vil, alts eyns.
nokh mer, zi filt zikh gor baleydikt far dem man, iz in *kas, far vos zol yener denken fun im shlekht.
er iz dokh fort irer.
es fardrist zi, tsu vos hot zi dem parshoyn do farhaltn.
vos vil zi, vos farlangt zi?
un take tsu glaykh dermit filt zi, vi es tsit ir epes dos harts, es tsit, tsit a shrek!
s'iz inveynik in ir a kokhenish, a plontenish, zi minet zikh, di farb shteyt ir in *ponim - un zi iz vunder-sheyn, shener nokh vi frier.
*Refoel farshteyt ir lage, filt zayn shuldikayt, az itst volt glaykh geven zi lozn tsu ru.
er rayst zikh, rayst zikh avektsugeyn, nor umzist, er ken fun ir di oygn nisht opraysn - beyde zitsn vi oyf shpilkes un shvaygn.
a shneytsn di noz, breyt, oyf a *kol vi fun a *shoyfer, lozt zikh hern oyf yener zayt tir, onzogndik di *bsure, az ot geyt Leybtse.
derzeendik *Refoeln baym araynkumen in shtub, iz Leybtsen likhtik gevorn in di oygn.
er hot zeyer gut gevust, az *Refoel kumt andersh nisht, saydn s'iz do an *eysek, un dos vilt zikh im dokh take zeyer shtark, *halevay efter *asokim mit *Refoeln, vet er dokh fardinen.
- o, a gast!
men badarf makhn *shehekhyonu, ova, aza tsayt, aza lange tsayt nisht geven bay mir in shtub!
ha, vos iz di *mayse, vos?
nisht sheyn, *reb *Refoel, nisht sheyn - makht Leybtse klapndik mit a finger di noz - *aderabe zogt, tut men es azoy a fraynd, vos hot aykh *emes lib, ha?
benemones!
ikh hob zikh shoyn shtark *metsaer geven, alts ibergetrakht, *efsher hob ikh mikh mit epes farzindikt, nor *hashem-yisborekh iz mayn *eydes, oykh mayn vayb un mayn tokhter do, vos ir zet, az ikh bin reyn fun shuld, *aderabe, farkert...
oylem umloye halt zikh fun aykh.
ayo, *Khantse, vos zog ikh *tomed, ha, oyf *reb *Refoeln? - *meyle nu, farfaln.
vos geven, iz geven, atsund frey ikh mikh *beemes, vos ikh ze aykh, zol mir got azoy helfn *bekol asher efne.
nu zogt-zhe mir *koydem-kol, vi geyt es in gezunt, in di gesheftn, ha?
- geloybt der eybershter, gut!
zogt *Refoel: gesheftn zenen do zeyer fil un ot bin ikh take atsund gekumen vegn gesheft.
- ay-ay, oyb azoy, kumt-zhe arayn tsu mir in *kheyder, - zogt Leybtse mit a shaynendik *ponim far groys *hanoe: - kumt, zayt *moykhl, un mayn tokhter vet zikh *matriekh zayn tsulib dem gast arayntrogn undz ahin-tsu a bisl *mashke mit farbaysn, a - yo, *Khantse?
oder *efsher iz der man dayner shoyn gekumen fun *bes-medresh un dir glust zikh a bisl farbreyngen mit im, ha, vos shemstu zikh, *Khantse? - *khokhmet zikh Leybtse far groys *simkhe, nokhkukndik mit eyn oyg *Khantsen, vos iz avekgegangen shtark farshemt, mit dem andern vinkendik tsu *Refoeln, un iz mit im tsu zikh in *kheyder arayn.

dos drite kapitl

yene tsayt, mit a yor fertsik, fuftsik tsurik, hot in der langer, fintsterer nakht funem yidishn lebn bay undz in land ongehoybn tsu shaynen oyf tog.
a frish vintele hot a bloz geton fun *mayrev-zayt, tsetribn di gedikhte volkns iber der enger yidisher gas un di bildung hot vi der morgn-shtern arayngeshikt oykh ahin fun ire shtraln.
a kleyner teyl yidn zenen mit dem bagin oyfgeshtanen lernen, tsvishn zey azelkhe, vos di oygn nokh farshlofn, nisht rekht bay di gedanken, hobn vi di fardulte zikh geyogt, gevorfn in ale zaytn, un far groys aylenish dervayl gebrokhn, umgevorfn, ongemakht shodn.
der ibriker *oylem hot zikh nisht gerirt funem ort, zikh gebeyzert un gemurmlt, vos men shtert im dem shlof...
s'iz a krigeray, a gevertleray tsvishn beyde *tsdodim: di rufn yene "pefers", foyle - farlegerte - tsugelegerte *skhoyre, unterlozndik zey unter der noz fonfes, un yene nisn, kaykhn, shrayen: *shkotsim, hultayes!
di yogn alts vayter, vayter, aroys in der frayer velt arayn, meynendik, es shteyt zey for dort glikn, un yene oyf di gelegers gibn oyf zey a makh mit der hant: *naronim!
ir vet khapn a klap, vet shpeter, *nishkoshe, kumen vi di opgeshmisene tsurik mit aropgelozte nez!
beyde *tsdodim hampern zikh, eyner dem andern tut in der gal arayn, s'iz a tseraysenish, a tsefalenish, kider-vider!...
mer fun ale hobn es gefilt di yunge porfolkn, far zey iz di bildung-shmildung geven a *sam - es hot ongemakht a dreyenish, zey oysgekoykelt.
balebeslekh varfn avek zeyere *ploynestes, loyfn *bigneyve ergets avek - lernen.
yugntn varfn an *umkheyn, shpayen klek oyf zeyere manelekh - tsutsikes, varfn arop di shleyers un vern *pritses.
eydemlekh fun *Bentsyes sort krikhn oys vi di mayz, a *mageyfe oyf zey, nisht do gedakht.
men zol zukhn oyf *balones in di metrike-bikher fun yener tsayt, volt zikh gants zikher dervizn, az azoy fil *getn vi denstmol iz tsvishn yidn keyn mol nokh nisht geven.
*Refoel hot mit zayn arayngang tsu Leybtsen in shtub fartrogn di krenk fun yener tsayt - *Khantse nemt zikh un bakumt hits!...
es dreyt zikh ir der kop, es bayt zikh ir der geshmak, dos vos frier iz ir geven lib, iz atsund fe, vos a mol gut, haynt shlekht - di ale gute *simonim fun yener farshlepter krenk, nisht haynt gedakht!
Bentsye iz ir prikre, ibl vert ir a kuk ton oyf im.
Refoeln gefelt *Khantse alts vos vayter mer, er zukht oys tsayt tsu zen zikh mit ir, ven zi iz aleyn.
er git ir ayn *seykhl, farbreyngt mit ir di tsayt in a klug geshprekh, zi khapt oyf zayn itlekhs vort, es khapn zikh bay ir oyf naye gedanken, frishe gefiln, es kokht zikh, kokht, zi vert tsekokht un tsu im tsugekokht.
Refoel hot ongetsundn in *Khantses harts a helish-fayer un aleyn oykh gebrent tsu ir - nor dos fayer iz dervayl bay beyde geven farborgn, itlekher bazunder fun zey hot es geshtikt in zikh, gebrent shtilerheyt.
*Refoel, a mentsh mit *yoysher, mit farshtand, genit in der velt, hot altsding ayngevendt fun zayn zayt, dos fayer fun onheyb tsu leshn.
er hot zeyer gut barekhnt, vi vayt ummeglekh es iz, oyf dem glaykhn rekhtn veg dem vuntsh funem harts zaynem tsu dergreykhn.
Khantse hot dokh a man, *emes take er iz a *beheyme, ober fort a man.
a man a *beheyme iz gornisht aza zeltene zakh.
onmakhn tsvishn zey a beyz-shlekht lebn, tseraysn a porfolk - azoyns iz im nisht gelegn in zayn kharakter.
haynt iz dokh, gor on dem, epes tsvishn im un ire eltern a gants tifer opgrunt.
zey zenen begotishe farshimlte fun der alter velt, un er iz eyner funem nayem shnit, mer oder veyniker - alts eyns.
shoyn dos aleyn, vos a *Bentsye ken zayn zeyer eydem, bavayzt genug, vi vayt azelkhe zenen fun a *Refoeln, azoy vayt vi himl fun erd.
deriber, ongenumen *afile der fal, az *Khantse blaybt an *almone oder a *grushe, veln den di eltern ire veln zi oysgebn far im?
un az zey veln zogn: neyn, vet dokh zayn take neyn, vorem di hoypt-rolye bay yidn in a *shidekh shpiln dokh nor di eltern.
vos veysn kinder - zogt men - un vos hobn zey a *deye tsu zogn in azelkhe zakhn...
*Refoel hot es altsding gut barekhnt un zikh aleyn gefregt, in hartsn, vos er vil un tsu vos azoyns ken firn?
nor ven der handl iz bay *Refoeln gegangen nokh a pinktlekher oysrekhenung altsding frier, iz bay azelkhe zakhn, vi gefiln inveynik in der *neshome, di ale barekhenungen zenen nisht ongegangen.
dos harts veyst nisht un hot nisht gevolt visn fun keyn *kheshboynes, es hot zikh geton zayns, alts vayter - vayter getsoygn un getsoygn un getsoygn biz *Refoel iz mit der tsayt fargangen het vayt, azoy az tsurik iz gor keyn meglekhkayt nisht geven.
un *Khantse?
oy, az okh-un-vey iz *Khantsen, nebekh, geven fun ale zaytn.
a veytik a groyser iz ir, vi a yidisher tokhter, funem *yetser-hore, vos tsekokht ir di geblitn mit zindike gedanken fun libe, vos git ir tsu filn azoyns, vos ay-ay-ay, *khas-vekholile, es farn moyl tsu brenen!
un a veytik a groyser iz ir oykh fun *Bentsyen dem *shlimazl irn.
lebn mit azelkhn iz ummeglekh.
zi hot dokh im faynt, ken im nisht onkukn.
aza lebn, mshteyns-gezogt, fun a porfolk nisht tsum hartsn, iz dokh a zind nor akegn zikh, akegn got un layt.
poter vern fun ir *shlimazl iz gor nit gemolt, zi iz dokh bay tate-mame in di hent, zey hobn iber ir tsu zogn - un bay zey in di oygn iz dokh dos *Bentsyele irs *mole kheyn, sheyn vi di velt.
vos iz *shayekh, zi hot faynt, az zey, tate-mame, hobn es lib!...
haklal, azoy tsi azoy iz *Khantse zindik, s'iz ir biter fun beyde zaytn.
nisht gepruvt zolt ir vern, vayblekh, nisht far aykh, yidishe tekhter, gedakht azelkhe *yisurim vi *Khantses, nebekh!
Leybtse hot zikh geshpiglt in zayn eydeml, zikh barimt, getsatsket mit im far layt, opgeloybt in tog arayn zayne gute *mayles un shtark *hanoe gehat bay a gelegnhayt a mol dertseyln dem *yikhes zaynem, az er vakst fun dem rekhtn tsimes funem foters *tsad, fun der muters *tsad - groyse *rabonim, loyter bern, un di ale, a *katoves epes, zenen zayne *mekhutonim!
reb Tsempl, dos shayndl, dos "*goles-likhtl" pshshsh...
iz a *mekhutn, un *reb, *reb...
dos oybershte funem shtoysl - oykh a *mekhutn, *bekheyn...
zoln Glupsker visn, ver azoyns iz Leybtse der royter!
oykh Yentl, dos vayb zayns, hot zikh shtark ibergenumen mit *Bentsyelen, ir zis eydeml, far di bakante vayber ire, alts geloybt un gedankt zayn libn nomen far der doziker *matone zayner, nor oyslozn *lesof flegt zi geveyntlekh mit a zifts, khlipendik: staytsh, *Khantse iz nokh nit *meuberes!
un vos ken derfun zayn der *takhles?
zi khapt zikh on baym hartsn, klapndik deroyf mitn finger, az do, o-do hot zi a vund, a *make a groyse, *soyne-Tsien.
di vayber, baremhartsike, bareydevdike, vi der shteyger iz, redn ir oys dos harts.
itlekhe mit ire treystverter.
eyne zogt:
- Yentl, *neshome mayne, sha, genug geveynt, der *zkhus fun di heylike *mekhutonim dayne vet dir bayshteyn dort, far dem *kise-hakoved, un iber a yor, *im yirtse hashem, vet *Khantse dayne gelegn vern mit a yingl.
di tsveyte dertseylt ir a *mayse epes mit a vaybl ergets, vos hot a hipshe tsayt nisht gekindlt, iz gekumen eyner a *berye tsu azoyne zakhn, ikh veys nisht, vos er hot geton far a mitl - un dos vaybl, *halevay oyf *Khantsen dayner gezogt gevorn, iz bald take fargangen in trogn.
nokh a yidene dringt ir oys funem *seykhl, az a kleyn yingl, es meg zikh khotsh zayn a *balebesl, ken gor nit kindlen, - say a mentsh, say a *beheyme, *lehavdl, alts eyns.
- az *Bentsye dayner vet untervaksn, elter vern, vet er, *im yirtse hashem, opgebn dir zayns mit protsent, hob keyn *moyre nisht, *nishkoshe!
ven Leybtsen iz a mol gerotn makhn durkh *Refoeln a gut diskont-gesheftl, aropkhapn fun oybn a hipsh fardinstl, un tsulib dem im farbetn in eynem mit gute brider tsu zikh in ovnt oyf a glezl tey, flegt er, Leybtse heyst es, *beshas *khedve denstmol untervarmen dos eydeml, dos tsatskele zayns, es zol aroysvayzn baym tish zayn *toyre, un alts vinken, tsuvinken *Refoeln, er zol mit kop zikh tsuhern.
- anu *Bentsye, loz zikh hern!
epes a vort, a gut shtikl azoyns vi du kenst, azoy mit a moyl!
un *Bentsye tseflakert zikh, tseshoklt zikh mit di hent un fis, shit mit shtiklekh *gmore un misht oys kashe mit mon.
a nu? makht Leybtse, vos iz platshiklekh in lernen, shtshiret oys tsu *Refoeln eyn oygele, shmeykhlendik derbay zis mit a shaynendik *ponim - ayo, ha, *skhoyre?
*Refoel entfert mit a kneytshele, epes on verter, iberkukndik zikh mit *Khantsen, vos minet zikh far shande, trakhtndik bay zikh: oy hostu mir gegebn a gut shtikl *skhoyre, tate!
dermit aleyn, vos Leybtse hot zikh barimt mit *Bentsyen, ot dermit take hot er im bagrobn.
a ponim, azoy iz Leybtses fintsterer *mazl geven ongeshribn dort oyf im in himl, az er aleyn, *mekhile, mit zayn banemung, mit di reyd zayne, zol, gor aleyn nisht tsu visn, der tokhter ayngebn *seykhl, faynt tsu bakumen dem man un farlibn zikh in *Refoeln.
er zol es geven, *kholile, visn, volt er, *soyne-Tsien, zikh gikher a *mayse ongeton, zikh bagrobn tif in der erd nayn eyln.
eyn mol, *Purim tsu der *sude, oyf velkher s'iz geven farbetn *Refoel mit nokh andere gest, un men hot zikh voyl geton, hot Leybtse mit der forse gevolt aroysvayzn dem eydemls *toyre, loz der *oylem hern, vi sheyn er *darshet, vos far a *takhshit er iz.
- sha, - patsht Leybtse mit a hant in tish: - mayner vet undz *darshenen epes fun der *megile.
sha, ot vet ir epes hern... hayda, *Bentsye!
un dos *Bentsyele, vos hot *lekoved *Purim ibergekhapt di mos, gehat an iberik bisl *mashke in kop, heybt on zogn shtark farflamt azoy:
- in flug iz dokh in gantsn der *inyen dort nisht rekht.
tsu vos shteyt bay *Mordkhen: מרדכי היהודי?
vos lozt dermit der *posek mikh hern?
pshite, veysn mir den aleyn nit, az *Mordkhe iz *mistome a yid?
Mordkhe iz *Mordkhe, a yid!
vos den, *Mordkhe zol heysn a *goy, *bitmie, vi geshikt zikh es?...
nor avekgeleygt shoyn *afile di dozike *kashe, nokh un nokh *kashes, vos iz do tsu fregn, oyf velkhe es shteln zikh do ale *meforshim, blaybt dokh take fort di alte *klots-kashe:
far vos bay *Akhashveyreshn shteyt ויאמר un bay *Ester hamalke - ותּאמר?
epes muz dokh drinen epes shtekn.
haynt iz der kvetsh fun עשׂרת אלפים כּכּר כּסף, tsen toyznt zilberne *kiker, un *aseyres bney Homen, oykh harblekh, - vos kvetsht zikh azoy der *posek tsu zogn bay beyde, i bay di zilberne *kiker i bay di *bney Homen, *davke tsen, un vos volt undz geart, az es zol nisht geven zayn tsen?
- o va! - makht Leybtse gor onkvelndik, - hot ir gehert a nem ton a bisl azoy a *posek, aher a drey, ahin, az es vert, *mekhile, a lemeshke!...
a yo, *skhoyre? hayda, *Bentsye, zog, zog vayter, vayter!
- nishmer, s'iz rekht.
di verter fun der heyliker *toyre zenen tsuker-zis, - tselozt zikh *Bentsye vayter oyf zayn zis *kelkhn: - der *terets iz nokh dem prostn *pshat azoy: vi mir veysn, hot fun *soray der aroysgevorfener "*Yud" zikh a lange tsayt arumgevoglt biz *Yehoyshue hot im ongenumen, arayngegangen in *erets-Yisroel un ayngenumen di felker.
do iz nokh *goles-Mitsrayim der *Yud gekumen tsu ru un geven, heyst es, *bekoyekh, vi mir hobn do gezen.
shpeter in *goles-Pras hot der *Yud *Mordkhe hayehudi (*kloymer, azoy meynt er, *Mordkhe hayehudi mit a *Yud, מרדכי nisht מרדכע) un der *Yud bay *Akhashveyreshn, vos arayn tsu im durkh *Ester hamalke, ויאמר - un er hot gezogt, gezogt...
farshteyt ir mikh, er hot es *goyver geven yenem *Yud (‎שׂרת‏‎ע) fun di *alofim, oykh yenem *Yud (עשׂרת‏‎) fun di *bney-Homen!
den zayt visn, az es zenen do tsvey *mine Yudn!
a yid in der *kdushe un in der *tume a *min...
- yunger man! - falt arayn *Bentsyen in di reyd *Refoel, vos hot shoyn nit gekent mer zikh aynhaltn: - vos vilt ir hobn fun *posek, nebekh?
ויאמר iz *loshn-zokher, ותּאמר - *loshn-nekeyve.
- *loshn-nekeyve ken ikh nisht! - tseshrayt zikh *Bentsye in eyn *kas, flamfayer - a *shmues *beloshn zokher unekeyve, dos kenen n[o]r di frantsoyzn, *yimakh-shmoynikes: ויאמר - er hot gezogt, ותּאמר - zi hot gezogt.
mit dem puts, mit der mode...
dos iz fun *Bentsyes zayt geven a shteyn glaykh tsu *Refoeln un tsu *Khantsen in gortn arayn, an ontsuherenish, vos zey zitsn un redn oft tsvishn zikh on a *shoymer.
zayn shprakh hot zey getrofn beyde vi a fayl in hartsn.
zint denstmol iz *Bentsye baym vayb a *nifter - oys *Bentsye un *Refoel farnemt dos gantse ort bay ir in hartsn.
gevise tsaytn azelkhe iz geven, vos *Khantse flegt kenenblaybn eyne aleyn in shtub.
Refoel hot shoyn di tsaytn gevust un iz gekumen farbreyngen a bisl di tsayt in ir gezelshaft mit groys fargenign.
un *tomed iz bay im in kop geven greyt epes an *eysekl, es zol farshteln di oygn, dinen far an oysred in a noytfal far Leybtsen un zayn hoyzgezind.
eyn mol iz er in aza tsayt gekumen un getrofn *Khantsen farumert, mit farveynte oygn.
dos hot ir nokh tsugegebn *kheyn, vi der sheyner, bliender royz di toy-tropn zumer frimorgn.
er hot zikh nisht gekent aynhaltn un zi gefregt, vos dos veynen irs batayt, epes mit aza veykhe tsiterdike shtime, mit velkher a getrayer foter vendt zikh tsu zayn libhartsik, gekrenkt kind.
*Khantse bahalt dos *ponim un tseveynt zikh nokh mer, *Refoel meynt, ot ekt zikh im dos lebn far groys *rakhmones, nemt zi on bay der hant, fest, in eyn gebet:
- dertseyl, dertseyl!...
a kalt-varmer shtrom loyft *Khantsen durkh ibern layb un di hant ire tsitert ligndik in *Refoels hant.
Refoel bakumt nokh mer mut, bet, *khalesht, azoy un azoy...
biz *Khantse tut im tsulib - un es dervayzt zikh tsum *sof ot-vos.
tsvishn der mame mit der tokhter iz haynt geven *khoyshekh iber *Bentsyen.
kumendik, vi geveyntlekh, in der fri mit dem groysn *tales-zak fun shul shtark hungerik, iz *Bentsye avekgezesn bay zikh in *kheydern a hipshe tsayt umgegesn, mit smahe oyf di lipn, emetser zol es zikh on im dermonen.
er hot zikh gekratst in der *peye.
geknakt di finger, getsmoket, gemakht mit di lipn, aroysgegebn fun zikh ziftselekh, di sheyne hustelekh, geayket, geoyket, biz di shviger hot zikh arumgekukt.
- oy, a veytik a groyser, nokh hot er, nebekh, in moyl nisht gehat!
s'iz dokh a *tsar bal-hakhayim... - tut zikh a khap Yentl, brekhndik mit di hent, loyft geshvind un trogt tsu dem eydeml oyf a tats onbaysn - a por eyerbeygl, a putergebeksl mit a glezl tsikorye, makhndik tsu im halb beyz un halb mit gutn:
- na, es!... far vos zol men es shvaygn, nisht zogn a vayb: esn!
mayns iz nit laytish, vey iz mir!...
a *nes, vos ikh hob mikh arumgekukt, az nisht, vos volt geven?...
bist gut hungerik?
- *meyle, veys ikh vos... et, gornisht... entfert op unter der noz *Bentsye, kneytshndik zikh mit a zis-zoyer shmeykhele, un nemt zikh esn kest, pakn mitn fuln moyl.
reydele yak reydele, nor tsum kest-esn iz *Bentsye geven, on *ayn-hore, a mayster, eyn *berye in der velt.
az undzer *nefesh iz bald nokh dem esn avek tsurik in zayn ru in dem klayzl zayns, hot Yentl zikh genumen tsu der tokhter, oystsushtrofn zi far aza batsiung mitn man, azoy:
- du muzst visn, tokhter, ikh hob a noz.
ay hob ikh a noz!
ay shmek ikh!...
di oygn zenen mir, *borekh-hashem, nokh nisht aroys.
ikh ze, *nishkoshe, ze dayn oyffirung akegn dem man, a sheyn vaybele, mshteyns-gezogt!
du host dokh badarft vern greber vi lenger, onkveln fun aza man - a *brokhe a bentshung fun zayn libn nomen.
- nu, loz zikh freyen di mame, vos hot azelkhn gehat! - entfert op *Khantse kurts un sharf.
- a *loshn a bisl! - makht Yentl oyfgebrakht: - ot hostu dir dem dank!
tate-mame shlogn zikh, *soyne-Tsien, kop on vant, akern mit der noz di erd un zukhn oys aza brilyant...
s'iz dokh a *koved aza shpigele in shtub tsu hobn.
der tate hot dokh im lib, epes azoy lib, azoy lib...
- loz im voyl bakumen! vintshevet tsu *Khantse mit a biter shmeykhele.
- oy, oy, bin ikh es umgliklekh! - tsekhlipet zikh Yentl un klapt zikh in hartsn - oy, a *make hob ikh es, a *make ot do, do!
az *reboyne-shel-oylem hot mikh azoy geshtroft, nisht gebentsht mit a zun, loz-zhe khotsh zayn, hob ikh gemeynt fun der tokhter *zoykhe zayn tsu derlebn fun ir dem *nakhes... neyn!
az zi vil gor nit visn.
meynt - *khasene-shmasene s'iz zikh a shpilkhn, azoy zikh a fidele, a paykele, hotsenyu, nit mer... genug zikh kindersh gemakht, du herst?
du bist, zog ikh dir, a vaybl!
du farshteyst vos vaybl?
- a vaybl iz a mentsh vi ale mentshn, - entfert *Khantse ruik, aynhaltndik in zikh dem *kas.
- nem zikh nor azoy nisht iber, *Khantse! - tseflakert zikh Yentl oyf der tokhter, nokhkrimendik ire verter: - a mentsh, zogt zi, a mentsh!...
gornisht bist du, an *ishe...
nishto far dir oyf der velt nor di dray vaybershe *mitsves...
ot vos iz an *ishe!
ir vaybersher *seykhl, ir viln iz gornisht.
a frume, a *koshere yidene badarf veln ton dem mans *rotsn.
drinen ligt der gantser *seykhl...
ot azoy hot men undz tsu der *khasene gelernt.
atsund farshteystu shoyn, *Khantse?
- neyn! - shist *Khantse oys royt verndik vi fayer: - vi kum ikh tsu farshteyn azoyns, vos a frume *koshere yidene veyst?...
- heyst es, *a ponim, vos ikh hob geredt iz - gebuln! - tseshrayt zikh Yentl gor a shrek, makhndik mit der hant akegn *Khantsen - vart nor, vart!
du vest bay mir farshteyn, *nishkoshe, visn vayter vos man, vos azoyns man batayt - ikh vel dir...
di mame loyft aroys shtark tsekokht un di tokhter bavasht zikh far groys veytik mit trern.
*Refoel treyst *Khantsen mit gute, zise reyd, kvetsht ir, kvetsht di hant un far groys libshaft khapt zikh im funem moyl aroys: *Khantsenyu, *neshomenyu!
zi lozt zikh treystn un kukt oyf im mit faykhte oygn, un fun di fargliverte trern vi di perl shaynt aroys a liblekher, *mekhayediker blik - s'iz a zun mit a regn.
di tsayt dervayl geyt un mit ir vaks, shprotst di libshaft alts greser, greser.
Refoel sharft *Khantsen farshtand, git ir ayn *seykhl tsu visn fun a nay lebn, mit di ale mitl, vos dertsu - mit kluge reyd un gute bikhlekh azelkhe, vos zenen *mesugl tsu der *neshome.
Khantse zapt in zikh ayn itlekhs vort, es shlayft zikh ir *moyekh, es laytert zikh ir *neshome, klerer vern ire gefiln, un *Refoel vert bay zikh shtarker, hoft, hoft, es vet, *im yirtse hashem, mit der tsayt zayn gut...
dos vos frier hot im oysgezen zeyer shver, dakht zikh im atsind zeyer gring.
altsding iz zeyer gut gemolt do oyf der velt.
frier oder shpeter, *Khantse fun ir *shlim-mazl muz *poter vern.
zikh ken er drinen nisht bashuldikn, vorem azoyns hot zikh gemakht gor on im, azoy take hot es gemuzt zayn - *Khantse un *Bentsye zenen nisht keyn por, der *shidekh iz geven krum gor funem onheyb on.
vayter-zhe ire begotishe frume eltern?
zey veln mit azelkhe vi er zikh *meshadekh zayn nisht veln?
et, narishkaytn!
a kerbl fardekt ale zind.
keyn zakh ken nisht bashteyn akegn der *parnose.
vu *parnose, hern oyf *khilukim, frume *tnues in dem gloybn.
es yidlen zikh, es makhn foyle *tnues fun gots vegn nor yene, vos meynen durkh dem epes tsu giltn, durkh dem tsu khapn a groshn: yene, nebekh, *kabtsonim, vos muzn deroys zikh makhn, mshteyns-gezogt, di *parnose, ven nisht, volt zey oysgekumen zeyer shmol, khotsh leyg zikh in der mit gas un shtarb;
yene *batlonim, nebekh, vos tsu epes andersh toygn zey nisht fun danen ahin;
yene, yene mentshlekh, vos on dem ver volt zey gevust, ver volt zey gehert?
ot drinen shtekt di gantse komedye fun *meshugene frumkayt un gutskayt, fun ibergezaltsene libshaft tsum folk, fun foyle krekhtselekh, ziftselekh oyf *tsores in der velt, fun *meshune-vilde *rakhmones tsu oreminke, *kloymersht, un dermit tsu glaykh take - fayndshaft, krig, intriges, *rekhiles, *bilbulim un unterhidenish mentshn akegn mentshn.
tsu derhaltn dem *sholem in der velt, tsufridnhayt tsvishn undz, zindike mentshn, mit azoy fil baderfenish tsum lebn, iz *kimat dos eyntsike mitl - *parnose!...

dos ferte kapitl

az yidn hobn farshpilt zeyer velt un zenen *bavonoseynu horabim gevorn kremers, bankirer, protsentnikes, vokhernikes, meklers, tandetnikes un *kol-haminim geshefts-makhers - zint denstmol iz der *yetser-hore fun libe oys *mekhutn bay zey, di *deye in *shikurim iz ibergegangen fun im tsum *yetser-hore fun handl;
a *shidekh haynt iz oykh a gesheft.
sheynkayt, frumkayt makht nisht oys, di *kale meg zikh zayn a *miese - abi gelt.
gefint zikh a mol a yid, vos kukt oyf sheynkayt, bavayzt es gants zikher, az er iz nit keyn ekhter *soykher, take vos a *soykher heyst;
a *khuts gesheft, geltzakhn, ligt im nokh oykh in zinen narishkaytn - gedanken, vos hobn nisht keyn *shum vert.
vi bald der *yetser-hore fun libe derzet far zikh bay yenem ofn dos harts, khapt er zikh arayn inveynik ahin un brent dort, arbet *maysim kuntsik-voyl, vi er ken.
di eygene *mayse iz geshen oykh mit *Refoeln.
vayl er iz geven a *soykher un tsu glaykh take oykh a *mentsh mit harts, hot dos *yetser-horele, ot der bren, dershpirt, zikh farklibn ahin tsu im, tsu makhn dort di shpil.
er hot im forgeshtelt mit zayne fokusn a vunder-sheyne velt mit di ale gute, geshmake zakhn, vos glust zikh shtark zey tsu genisn.
er kitslt im, makht im a *kheyshek, molt im oys dos bild-sheyne geshtalt *Khantses fun kop biz di fis, in gantsn a klor-vayse oysgegosene statue, oysgetokt itlekhs glid bazunder - un zogt tsu im: *bokher, kuk vi sheyn, kuk un shmelts zikh far libshaft!
un *Refoeln tseshpiln zikh di geblitn, er trakht, trakht on *Khantsen un git zikh dos vort, oystilikn mit der tsayt di derner, shtakhlkes, vos arum der doziker royz, *kdey zi tsu bakumen, es meg zikh *afile dunern un blitsn.
glaykher fun ale zakhn iz far *Refoeln geven - zikh nemen tsu Leybtsen, tsutsien tsu zikh im azoy, az er zol vern tsugezotn, gleybn in im mit layb un lebn.
un dertsu iz dokh do a mitl.
Refoel hot zeyer gut aroysgezen, az dos eyntsike shlisele tsu Leybtses harts - iz gelt, gute, sheyne fardinstlekh, un dos shlisele iz dokh bay im in der hant.
frier flegt er makhn skonte-gesheftn tsvishn andere oykh a mol mit Leybtsen, un vi Leybtse hot shtark gelekhtst nokh azelkhe gesheftn, alts gezukht avektsuraysn *Refoeln fun di ale andere kontorn, fun dest vegn flegt er bay itlekhs mol zikh shtark dingen far a protsent.
nisht dingen zikh iz im geven shver.
es shadt nisht tsu pruvn, a groshn iz oykh gelt.
atsind ober, tsulib *Khantsen, hot *Refoel ongehoybn tsutsulozn vi vayt meglekh Leybtsen groyse gesheftn, nisht zayn in dem handl shoyn aza iberkloyber vi a mol.
gebn oyf a veksl *skhoyre emetsn nisht azoy fun di groyse *betukhim, iz oykh rekht, farlirn baym opskontirn dos veksl a groysn protsent, - makht im shoyn oykh nisht azoy oys, abi nokh un nokh a gesheftl, Leybtse zol dervayl hobn *asokim, aropkhapn fun oybn.
Leybtse vider, vos hot shtark gelekhtst nokh protsent, hot oykh nisht azoy shtark ibergezipt di *sokhrim fun di vekslen, di kopike protsent iz azoy lib dem protsentnik, az tsulib ir shtelt er a mol ayn dem *kern aleyn.
bekitser, *Refoel makht mer gesheftn, Leybtse hot mer protsent, un *reb *Osher der mekler arbet geshmak in *eysek: es freyt zikh im dos kepele un es farrayst zikh im shtark dos hitele.
- vos iz azoyns dos yogenish, *reb *Osher? - fregn im bakante in gas.
zeendik vi er loyft hendum-pendum un di poles fun der kapote varfn zikh im in ale zaytn - sha, shteyt a bisl un dertseylt undz, vos hert zikh haynt epes nays in der politike, un vos tut zikh azoyns in ayer Frankraykh?
dos *loshn "ayer Frankraykh" iz nisht der taytsh, az *reb *Osher iz a frantsoyz, oder er hot in Frankraykh a *nakhle, *beyerushe fun zayne eltern. *kholile!
ale veysn, az er iz geboyrn in Glupsk un iz, nebekh, a *kabtsn, az zayne eltern di *kabtsonim hobn im gornisht ibergelozt *yerushe, nisht do in Glupsk un nisht dort in Frankraykh.
nor vos den?
gor *poshet.
reb *Osher az er flegt zitsn tsvishn dem *oylem un redn fun politike, iz der shteyger zayner geven tsu zogn: "mayn Frankraykh" oys groys libshaft tsum dozikn land.
reb *Osher, badarf men visn, iz geven a lebedike, geyendike gazete far di Glupsker yidn.
er flegt zey ondertseyln nays, shreklekhe, vunderlekhe zakhn un *milkhomes, oykh *yeshues oyf yidn un shlekhte bitere *gzeyres.
moyl un oyern flegt men efenen far groys fargenign, herndik zayn zis glat *loshn.
deriber az men hot im atsind gezen loyfndik azoy hastik, hot men gemeynt, epes gor shreklekhs iz *avade geshen in der velt un *reb *Osher iz ful mit nays.
- nishto keyn tsayt, keyn tsayt! - entfert op *reb *Osher, haltndik in eyn loyfenish, nisht ontsukukn di bakante *afile, vos blaybn shteyn fargaft.
- *reb *Osher!
di kapote ayere fardripet zikh *mies.
un ir loyft, es zol es aykh onheybn arn!
an *aveyre, kh'lebn, aza a naye sheyne kapote! - makhn tsu im nokh andere bakante, vos kumen im akegn, aroysshtelndik di oygn, shtark farvundert.
- *nishkoshe, *nishkoshe! - zogt *reb *Osher in eyn otem, shoklendik tsu zey mit dem kop *beshas loyfndik take.
- *reb *Osher, gevald!... vos iz?...
ha, vider a *tsore, a *gzeyre oyf yidn? - fregn im mit a geshrey, mit a gebet ibergeshrokene yidn, nebekh, oysshtrekndik tsu im di hent.
- gornisht, gornisht! - lozt zikh *reb *Osher hern tsu zey mit a vort fun der vaytns, loyfndik zayn veg.
- a, *reb *Osher! - masht *Shmuel der kremer, baym araynflien *reb *Oshers tsu im in kleyt gor on a *neshome, epes kalt mit a halbn moyl, araynkukndik *beshas mayse in dem kasebukh, *kloymersht iz *reb *Oshers kumen nisht azoy shtark ongeleygt bay im.
hagam er hot oyf im take aroysgekukt un iz in hartsn zeyer tsufridn geven, vos er iz gekumen - vart oys, *reb *Osher, biz ikh vel mikh opfartikn.
- nishto keyn tsayt, keyn tsayt, *reb *Shmuel!
zeyer a shvere arbet hob ikh oyf mir, take gor a shver, shver shtikl arbet.
ir meynt, az s'iz azoy gring tsu koyfn bay undz *skhoyre, ver es vil kumt zikh un nemt *skhoyre, heybt a *hakofe?
neyn, *reb *Shmuel, nisht azoy iz di *mayse!
ot der *Refoel - makht *r' *Osher, klapndik zikh mit a finger in shtern - der *Refoel, zog ikh aykh, iz a mentsh mit kop, hot a gutn *moyekh.
vifil tentslekh, meynt ir, hob ikh arum im getantst un vel nokh badarfn tantsn, tantsn biz...
- ir megt aykh tantsn gezunterheyt vifil ir vilt, nor fun maynt vegn, dakht zikh mir, hot ir nisht azoy tsu tantsn far ayer *Refoel.
un di arbet iz oykh nit aza shvere vi ir zogt - ruft zikh on *Shmuel der kremer.
kloymersht filt er zikh baleydikt, meynendik tsu fargresern zayn eygn vert, az er iz, *borekh-hashem, fun di groyse *betukhim, un *agev take, tsu farklenern *reb *Oshers arbet, *kedey er zol nisht fodern hipsh far mekleray - ikh hob far mir a Moskve, geloybt der oybershter.
Moskve iz far mir beser, gezinter in ale fel...
farshteyt ir mikh?
nishmer vos Poltava hot zikh do ongerukt, shteyt shoyn far der noz, ot-ot iz der *yadrid dort, un *skhoyre broykht men take bald in der heyser minut, farshteyt ir mikh, deriber...
- deriber... iz nishto mer vos tsu redn, un zayt mir gezunt, *reb *Shmuel? - tut a zog *reb *Osher, vos farshteyt *gneyve-loshn un iz a *mamzer, durkhgetribn vi *Shmuel der kremer, farkrimt di noz, glaykh vi er zogt zikh op funem gantsn *eysek, un lozt zikh geyn aroys fun der kleyt.
- ir zayt, dakht zikh, nisht keyn *koyhen, *reb *Osher, un dokh a *bal-kas - farkhapt zikh *Shmuel der kremer mit gute reyd, onnemendik *reb *Oshern bay di poles un shmeykhlt tsu im mit a shaynendik, zis *ponim - ay, hot ir dokh mikh, ikh bet iber ayer *koved, nisht farshtanen!
shteyt nor, shteyt, *reb *Osher!
der *prat fun dem, vos ikh hob gezogt "deriber", hert nor, ikh bet aykh, iz ot-vos: azoy vi Poltava iz shoyn far der noz, ir farshteyt?
un *skhoyre broykht men bald, deriber... deriber, zayt zikh *matriekh un geyt take geshvind, *reb *Osher, un makht dem *eysek in a guter *mazldiker *sho...
atsind, genug gesheft, dreyenish, tantsenish-shpringenish in der zayt, zogt mir beser, *reb *Osher, ven, denkt ir, zoln mir tantsn bay ayer tokhter oyf der *khasene?
efsher vilt ir nemen far ir a *malbesh, iz do bay mir haynt fayne *skhoyre antik, ef-ef!
nemt oyf konte, et, vos makht es oys, mir veln zikh shpeter oprekhnen, *nishkoshe! -
*haklal, di *asokim vaksn, oyf der *skhoyre zenen do a *sakh *balonim - un *reb *Osher geyt aroys laytish in a nayer kapote mit a sheynem hipshn shlumper, loyft vi a hirsh "ongegurt di lendn", iz shtark farton in *eysek - hu-ha-hu!
es shvitst im der shtern, di noz shmekt, nishtert un dos *ponim shaynt - *mare *koyhen.
es tut im *hanoe nisht azoy dos fardinst funem mekleray vi dos mekleray aleyn - men handlt!...
atsind iz *reb *Osher shtark tsufridn fun *Refoeln, er loybt im in di oygn un unter di oygn, zogt: *Refoel hot gekhapt dem shnit, zikh oysgearbet in Glupsk, atsind hot er shoyn "a gefil in dem handl", un s'iz do a hofnung, az mit der tsayt vet fun im vern a layt, a rekht-sheyner *soykher.
*Refoels mitl hot gevirkt.
Leybtse vert tsu im tsugekokht, lozt im fun zikh nisht op.
dos - kumt, zayt *moykhl, tsu mir oyf varmes, tey, kreplekh.
un dos - kumt glat azoy zikh a bisl arayn!
vos ken es aykh arn?
gemeynt hot er dermit gants *poshet: hobn oyf im an oyg, er zol *khuts im mit keynem keyn gesheftn nisht makhn.
Refoel iz bay im i gut i frum, a gants erlekh kind.
az andere flegn zikh a mol kveynklen, vi es art zey epes zayn *halboshe, zayn banemung, vos nisht azoy ekht yidishlekh vi bay dem Glupsker *oylem, flegt Leybtse zey zogn:
- ay-ay, ir *tipshim eyne!
s'iz do, zogt men nokh fun dem Yehupetser, *zikhroyne livrokhe, fil *drokhim lavoydes haboyre, itlekher dint dem *boyre oyf zayn *derekh.
Refoels shteyger oyffirung iz oykh a *derekh tsu dinen dem oybershtn...
az Leybtse iz do mit *Refoeln aza noenter *mekhutn.
mimeyle vet zayn Leybtsikhe mit im a noente *mekhuteneste, nemt im oyf mit a sheynem "*borekh-habo", mit *koved - a tats mit ayngemakhts.
Yentl iz dokh a *koshere yidene, tut zi ir Leybtses *rotsn.
Refoel, es farshteyt zikh, tut *avade Leybtses *rotsn - er kumt tog-teglekh tsu Leybtsen in hoyz, nisht lozndik zikh lang betn.
un vi a heymisher hot er shoyn di gelegnhayt oft tsu farbrengen di tsayt mit *Khantsen.
vos makht es vemen in shtub oys!
et, kinder, heymishe eygene mentshn...
shpeter a bisl hot *Refoel bakumen, durkh Leybtsen take, di meglekhkayt lernen *Khantsen shraybn - dos heyst, leyenen un farshteyn shprakhn, un er iz geven ibergliklekh;
di *mayse derfun iz azoy geven:
az *Refoel iz eyn mol gekumen tsu Leybtsen in hoyz, koym vos er iz ariber di shvel, loyft Leybtse im akegn gor in eyn otem, shtekt im arayn in hant a briv, geshribn *goyish, un zogt:
- nat, leyent!...
leyent un git mir tsu farshteyn, veys ikh vos dortn shteyt azoyns.
fun Leybtses mine un dem *loshn zaynem *beshas mayse, vi er hot arayngeshtekt in hant dem briv, hot epes oysgezen, glaykh vi zayn nisht-kenen *goyish iz take a sheyne *mayle far aza sheynem yidn, a tatens a kind vi er;
epes vi geredt: na!
azoyns, mshteyns-gezogt, geher zikh shoyn on mit dir...
Refoeln hot es a bisl geart, un nokhn iberleyenen dem briv zogt er tsu Leybtsen, fardreyendik di noz:
- zogt mir, ikh bet aykh, vos, a shteyger, volt ir geton, az ikh zol nisht geven kumen haynt tsu aykh?
- ven nisht ir, volt ikh gekrogn epes an andern oyf ibertsuleyenen dem briv.
- oy, nisht gut ontsukumen tsu fremde, un zayn ophengik fun yenem - ruft zikh on *Refoel, shoklendik mitn kop.
un bald take falt im ayn a kluger gedank, fun velkhn es vert im likhtik in di oygn - *emes take, *reb Leybtse, ikh veys zeyer gut, az *frume-koshere yidn shayen zikh lernen zaytike *khokhmes, *khkire-zakhn, vos derunter iz gemeynt oykh shprakhn;
nor in mayn gegnt dort zenen faran zeyer fil yidn *lomdim, vos zey aleyn un di yinglekh, *bakhurim zeyere, in di *khadorim lernen nor *gmore, vayter gornisht, un di tekhter fun dest vegn lozt men lernen *goyish, shraybn un leyenen es zol dos onheybn emetsn tsu arn.
es zenen do fil azelkhe yidn, vos zitsn shtendik, kvetshn di bank in kloyz un di vayber zukhn di *parnose in mark.
meydlekh, vayblekh oysgeputste zitsn in di kleytn, rufn *koynim, farkoyfn *skhoyre.
makht zikh a *porits a mol mit zey narish, azoy un azoy: Khayka, surka sheyne-fayne meydele - iz on *sakones.
mshteyns-gezogt, oykh mir a mentsh, fun vemen men hot zikh do tsu baleydikn!...
a glet *afile fun azelkhn, a knip in bekele, makht oykh nisht oys, zol zikh aykh dakhtn, di kats hot a glet geton...
meyle zet ir dokh, az tekhter megn.
vorem an *ishe iz *al-pi *din *poter fun *mitsves.
ir shteyt fray tsu lernen zikh *goyish, araynkukn in zeyere bikhlekh vifil dos harts glust, abi nisht lernen keyn *toyre, undzere heylike yidishe *toyre, *kholile!
 den ver es lernt zayn tokhter *toyre, azoy zogt di *gmore, iz glaykh vi er lernt zi zayn a *khatsufe...
haynt freg ikh aykh, *reb Leybtse, far vos zolt ir nisht lozn ayer tokhter lernen zikh shraybn un di ale zakhenishn?
zi volt dokh aykh getoygt, gedint in di noytn oyf tsu shraybn un leyenen briv.
- yo, *emes, in flug iz take azoy - redt Leybtse halbe verter epes unter der noz, kneytshndik dem shtern un onnemendik zikh baym berdl - glaykh *afile zogt ir, n[o]r...
- un vos-zhe, ha iz di *menie?
- e-e, farshteyt ir mikh: volt mayn tokhter atsund geven a meydl, *lemoshl, het ikh bashtanen, vi zogt ir?
gey dir, tokhter, tsum "shrayber" lernen zikh di vaybershe *khokhmes mit ale andere meydlekh dort.
un *beemes take, ha?
atsund ober, farshteyt ir mikh?
az zi iz farshleyert, iz a bisl dos... prikre.
hot ir gehert, a vaybl an *eyshes-ish tsvishn kleyne meydlekh!
s'iz epes... vi zol ikh zogn?
vi... der *shames, a shteyger, a yid mit a bord, mit a boykh, *mekhile, lozt zikh oyfrufn *simkhes-toyre *im kol haneorim, yinglekh, *vayse-khevre.
- oyb azoy, to loz-zhe der lerer kumen tsu aykh aheym.
veyst ir gor vos?
vilt ir, *r' Leybtse, vel ikh zayn der lerer.
- ay, vos heyst! ir, *reb *Refoel, a *soykher, a mentsh, vilt zayn a *melamed, vilt aza *parnose, mshteyns-gezogt, vi *melamdes!
- umzist, *reb Leybtse! ikh vel lernen ayer tokhter umzist, umzist...
in hartsn bay zikh hot Leybtse bald take ayngevilikt dem plan, nor oys *derekh-erets *kloymersht hot er zikh gekrimt, gekveynklt un gezogt *Refoeln, az er vet zikh *meyashev zayn mitn vayb.
bay der nakht hot er *ibergeshmuest dem *eysek mit Yentlen, iz bay zey geblibn yo, *makhmes fil *taymim:
Refoel iz dokh a heymisher, zeyerer a guter bakanter, vos-zhe ken es arn, az *beshas er zitst un redt, vet er zi dervayl take oyslernen shraybn, leyenen.
dos ken *klal nit shadn, *aderabe, es vet ir shtark nutsn, zi vet zikh oyslernen leyenen *tkhines, shraybn a mol a brivl aleyn mit ir eygene hant, nisht badarfn opnitsn *zkhus-oves, onkumen dermit tsu a fremdn.
far zey, tsum gesheft, vet es oykh toygn.
un vos nokh?
kostn vet es zey nisht a drayer.
makhe-teyse, zeyer voyl!
un *Refoel hot in a guter *sho ongehoybn lernen *Khantsen, kneln mit ir oyf zayn shteyger, un men muz zogn dem *emes, az gearbet hot er in zayn zakh geshmak, zeyer getray.
Khantse hot geshlungen dem *rebens *toyre un kremer hobn dervayl gekhapt *Refoels *skhoyre.
reb *Osher der mekler arbet, iz shtark gehoybn, un Leybtse fardint, khapt arop fun oybn - *haklal, s'iz *layehudim!

dos finfte kapitl

es iz shoyn het shpet in der nakht, Glupsk shloft - un tsvey yidishe kinder kenen keyn oyg nisht tsumakhn, varfn zikh, nebekh, fun eyn zayt oyf der anderer un di gelegers unter zey arbetn: skripen, krekhtsn, gibn op kontsert, vi der shteyger iz fun yidishe gelegers, vos tsevign zikh, tseshoklen zikh, tsepildern zikh, zogn *shire bay nakht fun a mindstn rir.
fun a *minyen gelegers in a yidish hoyz di *shire bay nakht tsu hern - iz *avade az gut un voyl!
nor, *nishkoshe, mit der doziker kapelye do fun undzere tsvey parshoynen, in velkher es hot tray gearbet a hinkendiker, a gerirter, a hoykerdiker oysgedinter taptshan mit epes a *min rukbet, - hot men gekent oykh zeyer gut *yoytse zayn.
oyf dem taptshan, in *foder-kheyder, hot geshpilt undzer Hershele, un oyf dem rukbet, in alkerl - undzer *Refoel.
beydn hot zikh epes nisht genumen keyn shlof, itlekher fun zey hot gehat tsu zingen un tsu zogn mit zayns.
yo, *Refoel, hot gehaltn vort un arayngenumen tsu zikh Hershelen oyf nakhtleger, loyt er hot im farshprokhn.
baym ershtn arayntretn Hersheles tsu *Refoeln in der *dire, oyf untertsunekhtikn dort, iz im gevorn gut epes oyfn hartsn, vi eynem, velkhn *hashem-yisborekh derhoykht plutsem dos *mazl.
dos kleyne, niderike shtibl, vu s'iz a meglekhkayt tsu blaybn a vayle far zikh aleyn, umgeshtert fun an *oylem mentshn in klayzl - hot im oysgezen *srores.
er hot gekukt oyf altsding dort epes mit a *min *derekh-erets, gekukt, getapt, koym tsu rirn zikh mit a finger, un geshmeykhlt far groys fargenign.
es hot azoy fil geheysn vi: "he! a nu, vos, gut, Hershele?
a yo, vos far a got mir hobn!"
dos farviste bankbetl, in gantsn vi s'iz mit di shlafe fis, oysgeribn, tsetrent, ertervayz mit oysgekrokhene kishkes klyotshe, mit alte farshmoltsevete lates hot bay im in di oygn gehat dem zibetn *kheyn.
vi di *mayse iz, an opgekumenes, an opgebaretes - fort a *meyukhes mit a geshpikevetn boykh, a *zeykher fun amoldike gute yorn...
baym aroyfkrikhn deroyf dos ershte mol hot es zikh shtark geton a beyzer - a skrip mit groys faribl.
Hershele iz, aynhaltndik dem otem, farbaysndik di lipn geblibn vi oyf *mishkoyles, nisht aher, nisht ahin, oys forkht, nisht ontsumakhn do a shpil, a gantse *khasene un *Refoeln dort funem shlof nisht aroystsubrengen.
nor bald ober hot er zikh ayngeshtelt, hot es *mekhile gebetn, pamelekhn - pamelekhn zikh gerukt, oysgetsoygn frier eyn fus, dernokh dem andern - un *nishkoshe, mit *khesed.
shpeter a bisl mit a tsayt hot a kleyn beyzerl im shoyn nisht azoy oysgemakht, vos vayter, vayter iz er mit a gresern shoyn *afile geveynt gevorn.
es hot gemegt shrayen, raysn zikh tsezetsterheyt, er hot zikh deroys gor nisht gemakht un geshlofn gezunterheyt, opshlofndik geshmak vi a *derhargeter, on *ayn-hore, di gantse nekht.
iz dokh take di *kashe: מה נשתּנה הלילה הזה מכּל הלילות, far vos shloft zikh Hershelen nit di nakht vi in ale andere nekht fun a gants yor?
*efsher iz Hershele hungerik geven, der leydiker boykh hot im gemont *mezoynes un nisht gelozt im tsu ru?
neyn! ershtns iz a yidns a mogn gor nit azoy arayngeton in der *akhile, az vi bald es dergeyt im epes nisht, zol er hobn *taynes;
tsveytns, iz der mogn bay yidn gor nit aza farnem.
men zol zikh oys zayne *taynes epes makhn.
azoy fil *dinim, alte un naye, alts *mikoyekh dem mogn, dem zindikn mogn, vi im tsu lernen *derekh-erets in dem esn:
dos loz dir nit zikh glustn, *oser-khazer, men tor nisht!
dos megstu *afile, ober nor a lek, abi zikh fleyshik makhn, s'iz far dir a tsu tayerer bisn!
dos *loy, zikh es denstmol un denstmol in dayn *gvul nisht gefinen, onkukn zolstu es nit torn *afile, un dos, *aderabe, iz a muz, muzt araynleygn in dir a *kezayes, khotsh biter, prikre! - ot azoyns un azoyns hobn nor mir, *kinder-Yisroel, mir aleyn, un in dem *zkhus take zhipen mir biz atsind in der velt...
haynt dritns, hot Hersheles mogn denstmol *klal nisht gehat vos zikh tsu baklogn.
zint er hot ongehoybn "untertsunekhtikn" bay *Refoeln, iz er mit a leydikn boykh keyn mol nisht gegangen shlofn.
ale nekht fun a gants yor iz far im dort geven a glezl tey mit a shtikl broyt, un הלילה הזה, di dozike nakht iz nokh grod geven a kepl fun a hering, a beyndl mit a shtikl fleysh oykh, ibergeblibn *Refoeln funem mitik, vos er hot gegesn on apetit, un Hershele hot dertsu *afile zikh nisht tsugerirt.
*efsher-zhe hot zikh Hershelen nisht geshikt in der *gmore dort, un der *moyekh zayner hot shtark gearbet, vi ayntsubaysn a harb *toysfesl, tsu trefn a "bavorenish", vos bavornt *Rashe azoyns mitn "*kloymer", tsu faln oyf a *svore *seykhldik mit a kneytshl;
gefinen "dem rekhtn kvetsh", un deriber iz er aroys funem shlof?
nokh a mol take neyn!
shoyn lang take az Hershele lernt nisht azoy mit kop.
az *Moyshele zayn *khaver iz geven nebn im, flegt er im untertraybn, untergebn *kheyshek tsum lernen mit ale *keylim nisht in zinen tsu hobn keyn zakh;
zint ober er iz nishto, ligt Hershelen der kop shtendik in trakhtenish, un dos lernen, mshteyns-gezogt, iz bay im on *tam, vi gekayt klyotshe.
haynt *davke iz im geven ongekumen di gute *sho, er hot a lern geton *lomdish, gor a *kharifes un altsding in der *gmore iz im oysgekumen *lesof *meshune-vild glat: i *Rashe iz, *kholile, nisht *meshuge, i *toysfes kashe blaybt a *kashe - beyde zenen gerekht!
*meyle blaybt dokh take Hersheles nisht-shlofn atsind a groyse *kashe.
vos zhe fort iz haynt mit im azoyns di *mayse?
ova a *mayse, a *mayse!
im lozt nisht shlofn - Beyle!
"ay, *reboyne-shel-oylem, Beyle!
gevald, tatenyu, vu iz Beyle? - ot di dozike etlekhe verter piken Hershelen in kop, tsetrogn im dem *moyekh, arum zey dreyen zikh ale zayne gedanken un khapn zikh im a mol aroys mit a bitern krekhts tif fun hartsn.
shoyn a gants hipshe tsayt iz drinen, zint Hershele hot zikh tsesheydt mit Beylen dort bay der "zorgbank", in der hofnung, az ot-ot shtelt zi zikh oyfn ort, far a dinstmeydl, vuhin di meklerin hot zi gefirt, ot bald zeen zey zikh vider un nemen vayter afir dem opgerisenem *shmues vegn itlekhs pitsele bazunder in der heym.
undzer elnter farvoglter Hershele hot zat onredn zikh nisht gekent bay dem ershtn bagegenish mit a *shokhns a meydl, *kimat an eygene, a heymishe fun kindvayz oyf.
zi in gantsn hot geshmekt epes frish, mit heym, mit Kabtsansk.
fun ire oygn hobn aroysgeloykhtn, gelozt zikh im zen fil libe zakhn in di frierdike yorn.
altsding, hak un pak, hot zikh im gefilt in ir blik, gedakht in ir shtime.
er hot oyfgekhapt ir itlekhs vort, aleyn oykh geredt far tsen un s'iz im nokh ibergeblibn genug reyd oyf shpeter.
Hershele kukt do azoy aroys oyf ir di oygn un nat aykh aza veytik, aza oyskhapenish - nishto Beyle!
vi in vaser arayn Beyle!
di ershte tsayt hot Hershele zikh getreyst mit der hofnung: ot in gikhn vet zi zikh *mistome vayzn. vos den?
efsher iz zi dort shtark farnumen oyfn nayen ort.
loz zi nor a bisl zikh arumkukn, kumt zi zikher bald tsu Reyzen.
zi hot dokh ibergelozt Reyzen oyf der *akhsanye ire zakhn.
az akegn a *khoydesh tsayt ober iz avek un zi iz alts nishto, hot im shoyn ongehoybn take gut tsu arn.
atsind hot im ongehoybn bashaymperlekh tsu interesirn Beyle, nisht vayl zi iz a heymishe, ersht fun dos zaynike dort in der heym, nor zi take - zi, Beyle, aleyn, vayl oyf ir, nebekh, iz a biter *rakhmones.
ver veyst, vos mit ir, nebekh, iz azoyns geshen?
dos gefil fun *rakhmones iz bay im gevaksn fun an ander gefil, a farborgns, epes gor on a nomen - a *min tsienish azoyns, a montenish nokh fun kindvayz on, tif inveynik in der *neshome.
dos *min tsienish vider hot ongehoybn shtarker zikh lozn filn, bakumen shoyn epes a nomen durkh dem take, vos dos *rakhmones iz alts mer un mer gevaksn.
di beyde dozike gefiln hobn geshprotst, gevaksn un zikh dernert eyner funem andern.
dertsu iz oykh geven nokh a tsugob, gor a vikhtike zakh - es hot zikh derzen Hershelen gants klor dos groyse umglik, in velkhn er iz geshtanen.
Shneyer-Volf volt im zikher in gevant arayngeshtekt, gemakht far a zelner, ven es zol zikh nisht geven plutslim unterrukn Beyle.
eyn got aleyn take hot zi untergeshikt punkt in der rekhter tsayt im fun yidishe hent *matsil tsu zayn - un vifil dank er iz ir shuldik far aza groyse *toyve!
er badarf dokh, vi men zogt, di fis ir vashn un dos vaser trinken.
vos ober lozt zikh oys?
zi hot im geratevet, un er zi - bagrobn.
durkh dem avekgang zeyers shtil fun der *akhsanye ahin, tsu der "zorgbank", iz er funem umglik aroys, un zi - arayn.
oy, der *malekh-hagoyel iz farshvundn, got veyst vuhin, s'iz a *rakhmones, es rayst, rayst dos harts!...
dos altsding in eynem hot oyf Hershelen shtark gevirkt, aroysgerufn in im azelkhe gedanken, azelkhe heyse klore gefiln, vos zenen far im geven frier nokh tunkl, *kimat a *sod.
Beyles geshtalt iz aroysgetretn far im alts heler, heler, geshvebt far zayne oygn, im gebrit, genogt, getsoygn bay der *neshome.
es hot im glat azoy, nisht vilndik gor zikh getrakht, er hot shtilerheyt a mol geveynt, gevorn epes gut, veykh vi a teyg, zikh gelozt fun zayne gedanken trogn, vi a geviklt kind - un zikh fartrogn, farfloygn a shrek vuhin.
Beyle iz im funem zinen nisht aroys, un er hot zikh keyn *eytse nisht gekent gebn, vi arum vert men vegn ir epes gevor - geyn zukhn zi, fregn?
vi geshikt zikh es, a *bokherl fregt zikh oyf a meydl!
un nokh ver?
er, Hershele, az baym dermonen nor ir nomen kumt im di farb in *ponim.
im dakht zikh a shrek, layt kenen zeyer gring, *kholile, zikh onshtoysn, vos im ligt "azoyns" in zinen, vos far a sheyn *bokherl, oy, er iz!
un denstmol iz er dokh oysgeshtelt, farfaln fun beyde veltn oyf eybik!
a katoves epes "aza *mayse", azoyns nor tsu trakhtn!...
vu hot men es bay yidn gehert?
genug iz dokh der *gehenem an opkumenish far azoyne zind, - nokh fil erger nokh in yidishe mayler arayntsufaln.
di eyntsike treyst zayne iz nokh geven, tomer iz Beyle tsurik aheym avekgeforn.
ay di zakhn, zi hot dokh do ibergelozt oyf der *akhsanye ir klumikl mit zakhn? - *meyle hot zi fargesn, a *kashe oyf a *mayse vos ken zikh makhn!
zi hot zikh geyogt, geaylt, hot zi fargesn.
grod iz haynt geven der tog a varemer, a sheyner, di zun hot geshaynt, a freyd, a fargenign, iz er geneygt geven zikh tsu baruikn mit dem dozikn gedank.
far groys *simkhe hot er zikh tseshoklt iber der *gmore, zikh a nem geton lernen, zingendik geshmak mit a bren un *seykhldik glat gemakht ale harbe shtiklekh dort mitn knak!
vos-zhe tut der *sotn, der *tsu-lehakhesnik - der *sotn shteyt zikh un lakht oys Hershelen, trakhtndik bay zikh: frey zikh, frey zikh, sheyner *bokher, ot bald vestu bay mir zingen oyf an ander *kol.
un vi Hershele lernt zikh do azoy lebedik, mit a gring harts, kumt im *mayse sotn in mitn drinen on a briv fun der heym, oyf velkhn er hot shoyn take azoy lang aroysgekukt.
un er nemt zikh im leyenen mit groys *kheyshek.
"*iker shokhakhti - azoy lozt oys di mame ir brivl tsum zun - hob, santselomes, mikh farredt, far groyse *tsores mikh fargesn dervayl *mikoyekh *Ben-Tsien *Tsivyes meydl, durkh velkher ikh hob dir geshikt a por untergeneyte zokn.
a kapotkele mit an oysgelatete hemd, trog gezunt, farnits gezunt biz hundert un tsvantsik yor.
Tsipe-sosye, zol gezunt zayn, hot fun ire fis di zokn aropgenumen un dir zey geshikt.
hashem-yisborekh zol *rakhmones hobn.
ir tsushikn dem bashertn.
shoyn tsayt, tsayt, zi iz, nebekh, oysgetriknt, gel un grin, vist iz ir un fintster mir tsu[z]eendik ire un mayne bitere *tsores.
di oygn mayne dinen mir nisht, far keyn yidishe kinder gedakht, funem federn-flikn di gantse nekht, oy-vey iz mir, viste *almone!
dos fardinst, mshteyns-gezogt, iz a gornisht, klekt nisht oyf vaser oyf kashe, az okh un vey tsu aza *parnose, aza lebn, koym-koym vos men derhalt di *neshome...
gebentsht zol zayn *Ester-Leye, di alte milkhikerin undzere a mol, vos zi git mir tsu tsaytn a krigl zoyermilkh, oykh milkh a bisl oyf borg.
yo, di ku ire hot di ershte teg *slikhes zikh gekelbt, in a *mazldiker *sho.
got, *borekh-hu, hot zi baglikt mit a kelbl gor an antik, eyns take in der gantser velt.
azoyns vert geborn eyn mol nor in hundert yor.
kenst dir zikh forshteln, az *Mordkhe *katsev, epes nisht aza shtarker *noysn, far a groshn volt er zikh, *soyne-Tsien, beyde oygn gelozt oysshtekhn, er hot gekhapt un tsen zilberne gildn opgetsolt far dem kelbl *bimzumonim un der droyb hot gehert ir, *Ester-Leyen.
un di velt zogt, az er hot fardint epes an *ashires - *avade a zeks gildn, un *efsher zibn, oder take akht!...
*meyle, vos hob ikh dir do gevolt zogn, far *tsores mikh, santselomes, fargesn vos - yo, *mikoyekh dem meydl.
a-ha!
karg eygene *tsores, iz nokh do, vi zogt men epes, a tsugob fremde oykh.
Ben-Tsien *Tsivyes meyn [i]kh, er iz, nebekh, alt, krank, a tsebrokhener sharbn.
hot nisht keyn *parnose.
aza *kabtsones vi in Kabtsansk haynt gedenken ale Kabtsansker *kabtsonim nisht.
az di *neshome halt zikh, iz reyne *nisim, nor *zkhus-oves take, okh-okh-okh!
un do hot zayn liber nomen, bahit zol men vern, geshtroft mit a nay *min shtrof - fun zayn tokhter - ot dos meydl, durkh velkhs ikh hob dir geshikt zokn un a kapotkele, ibergenitsevet funem tatens, *olev-hasholem, kapote, - fun dem meydl, a vunder, kh'lebn, iz biz hayntikn tog keyn ayngetunken pen nishto, er halt es, nebekh, nit oys.
emes, zi aleyn ken nit shraybn, azoyns iz nisht far keyn "yidene";
ober dos iz dokh meglekh oystsufirn durkh mansbiln, un ikh vos tu?
ikh bin *matriekh *r' Faybush dem *melamed, gezunt zol er zayn, zog im vos - un er shraybt, shraybt, tsugebndik fun zikh fefer, tsibele, makhndik fun mayns a vort a muskatkoyl, epes azoy *batamt gor a derkvikenish.
(fefer, tsibele *veku', di *melitse zogt nisht di mame - vi kumt tsu a vaybershn *moyekh azoyns? dos zog ikh, Faybush)...
iz den nishto keyn shraybers, keyn *melamdim bay aykh dort in Glupsk, in aza yidishe shtot, vu *shabes-goyim, vos heytsn in klayzl di rubes, veysn ven men bentsht *rosh-khoydesh, zogn ven iz der *moyled un redn yidish? - zunenyu!
ikh bin oyf dir *goyzer mit der *mitsve fun "*kibed ov veeym", tomer zestu zi, dos meydl, oder veyst epes fun ir, - shrayb *leman-hashem, vest zikh koyfn dos eybike lebn.
der tate irer, *Ben-Tsien, veyst nisht vos ibertsutrakhtn, er iz, nebekh, in eyne *tsores, un *Tsivye veynt, zorgt, *efsher, *kholile, iz zi geshtorbn".
a *kezayes khreyn ven Hershele zol geven mit a mol oyfesn volt im nisht geven azoy fargangen in noz, in di oygn vi fun der mames dozike letste verter.
az er hot zikh gehaltn oyf di fis un nisht gefaln, hot er es gehat tsu fardanken nor dem shtender, bay velkhn er iz in klayzl dort in a vinkl geshtanen ongeshpart iber der ofener *gmore "*Beytse".
er hot a harts ful mit *yisurim un ken es nisht oysgisn, farkert, - er shtikt nokh di veytikn in zikh, di kloyznikes zoln es, *kholile, nisht bamerkn un az er hot derlebt nakht un iz gekumen nekhtikn, hot shoyn *Refoels betl in alkerl geskripet, gezogt *shire - er hot bald take zikh geton a vorf oyfn geleger, zikh genumen trakhtn, ziftsn, krekhtsn geshmak vegn Beylen - un der taptshan hot tsugeshpilt, untergehaltn dos rukbet, tshakendik oyf zayn shteyger.

dos zekste kapitl

vos-zhe fort iz epes azoyns haynt?
fort far vos shloft zikh nit *Refoeln di dozike nakht?
s'iz shoyn azoy shpet, un dos rukbet unter im krekhtst, skripet, vil nisht oyfhern.
epes lozt es mikh dokh hern!
oy - gor nit keyn freylekhs!
a tog fun arbet un loyfenish in mark iz haynt geven bay *Refoeln, er hot zikh oysgeglaykht mit a hipsh bisl *skhoyre un zey geborgt *skhoyre *kefi zey hobn farlangt.
ovnts iz er gekumen aheym tsu zikh shtark mid tsebrokhn.
eyder er hot zikh a bisl opgerut, zikh nokh nisht genumen tsu di *kheshboynes, batrakhtn zikh, vos er hot morgndikn tog tsu ton, kumt arayn der treger fun der post tsu im mit a briv.
leyenendik dem brivele, iz im fintster gevorn in di oygn.
men shraybt im *besod-soydes, az mit der fabrike, fun velkher er lebt, tsit di *parnose, shteyt es atsind shmol, s'iz do shtile *makes, veytikn.
oyb es halt, *kholile, azoy nokh a bisl, bakumt zi, zol di *sho nisht zayn, dem shlak.
skhoyre iz keyn meglekhkayt nit dervayl im tsu shikn.
gelt, vifil es gefint zikh nor bay im, zol er bald shikn.
leman-hashem, s'iz in lebn arayn neytik.
*Refoel ligt do atsind oyfn geleger in gehakte vundn, der kop shpalt zikh im trakhtndik, un dos harts oykh vert im shier nisht tsezetst.
er batrakht do zayn lage fun ale zaytn, arum un arum, azoy:
di fabrike, bahit got, shtelt zikh - shlekht!
an ek fun zayne gesheftn, er iz oysgeshtelt, di *sokhrim, vos hobn do genumen *skhoyre oyf kredit, veln, *mistome, vi der shteyger iz, *beim di fabrik shtelt zikh, zikh oykh shteln, nisht tsoln oyf di vekslen tsum oysgeshteltn termin.
naronim veln zey zayn, vos den, zikh nisht tsu banutsn mit yenems umglik, mit aza krakh?
mitl dertsu zenen do genug.
s'iz do, a shteyger, oykh aza maniforge - oyftsukoyfn far a shpot gelt der fabrikes, oyf zikh aroysgegebene papirn, un mit zey take ir dekn.
זה תּמורתי, heyst es, na, ver di *kapore!...
"*koymemies" zogn - dos iz a geveyntlekhe *sokhrishe zakh, fun *Lovn harame un biz hayntike tsayt, men badarf nor zayn genit, visn dem *nusekh mit di zise *tnuelekh, vi es *beryes tsu zogn...
un a tsugob nokh tsu di *tsores hot er gemakht haynt gesheftn, iberkhapndik di mos.
der *ruekh veyst, vos er hot azoyns geton, genumen *kimat di gantse *skhoyre un avekgegebn zi tsu aldi shvarts-yor.
atsind iz er geplevt - nisht keyn *skhoyre, nisht keyn gelt!
un vos zol er entfern di *balebatim zayne, di fabrikantn, vos fodern atsund fun im gelt in der noyt?
zol er geyn opzetsn bay andere di vekslen fun di naye *sokhrim zayne *beshas er veyst di groyse *sakone.
az es shteyt do for aza krakh?
azoyns tsu ton iz im biter vi der toyt, dos heyst dokh azoy fil vi a *ganev, geyn yenem iber di keshenes.
trakhtndik azoy, kumt er aroyf oyf Leybtsen - un er tut zikh a vorf, tsaplt mit ale *eyvrim.
staytsh, der grester teyl vekslen iz dokh durkh im arayngefaln tsu Leybtsen!
un nokh vemes vekslen?
epes nit fun di gants groyse *betukhim, nor far azoyne, vos zenen nokh tsu derlaydn *kol-zman dos redl dreyt zikh, *skhoyre in der fabrik iz do ibergenug, zey tsoln vi-s'iz tsum termin in onheyb, *bikhdey tsu nemen nokh mer in kredit vayter, un ersht denstmol tsu hobn bay zikh di *breyre...
un far vos hot er azoy getrasket umbarekhnt?
bikhdey tsu sharn fardinstlekh, a groysn protsent Leybtsen.
un dos altsding hot er geton tsulib *Khantsen, tsulib zayn tayerer, tif in harts ayngebakener *Khantse!
atsund lozt zikh dokh oys, oy-vey, in gantsn a boydem.
aleyn, er, geyt arop funem mark, farlirt di funktsye.
di *sokhrim veln zikh gefinen a mitl vi nisht tsu tsoln, Leybtse vet farlirn durkh im a kase gelt, vet vern im a *dam-soyne un nisht lozn im di shvel fun zayn hoyz aribertretn, shlekht, biter, ay-ay!
farshpilt zayn komisye, un farshpilt, oy-vey, *Khantsen!
in hartsn git a shtokh, *Refoel git zikh a vorf, un dos betl - rip - skrip...
dos gevisn kumt oykh in der mit arayn mit zayns: shvindler!
vos bistu gefloygn, tsetrentslt fremds, geshastet mit yenems alts tsulib di *khnifes dayne - tsu derlangen yents, vos di oygn zeen, vos dos harts glust, vos dem zindikn *nefeshl farvilt zikh un vos es makht fargenign?... ployderzak!
oyf tsu *darshenen hostu gehat a moyl, alts: *emes, *yoysher, barekhnung, mentshlekhkayt, farshtand - sheyne kaylekhdike verter;
alts shtrofn, *muser zogn, veln farbesern di velt, nit tsufridn zayn mit dem vos atsund:
reb *Osher der hoypt-mekler iz a hoypt-ligner;
Gershn der kremer - a shvindler;
Zelig der *soykher - a dreykop;
reb *Nakhmen der *gabe - a *mazik, der azoy, yener azoy, eyner nisht keyn rekhter.
un du?... layd-zhe atsund.
shvindler, un makh nisht keyn *kheyn!
dos gevisn est vi a vorem, pikt: pik-pik.
Refoel varft zikh, un dos betl - rip - skrip!...
der taptshan funem andern *kheyder lozt zikh oykh hern, makht *Refoeln lekher in kop, im dakht zikh, az dos skripet mit fardros, beyzert zikh, hot tsu im *taynes far Hershelen: far vos hot er di gantse tsayt zikh on im gor fargesn.
Refoeln iz Hershele bald baym ershtn araynkumen zayns tsu im in hoyz zeyer gefeln.
er hot gezen far zikh a shtil, fartrakht yingele, an elnts, an orems, nebekh - un oyf im groys *rakhmones gehat.
dos yingele flegt kumen ale nakht pinktlekh nekhtikn, sha, ruik, shtil, nisht ontsurirn a flig oyf der vant.
sha, gehaltn moyl, nor di oygn zayne hobn geredt, der umetik-fartrakhter onblik zayner hot zikh baklogt, vi er laydt un kumt es, nebekh, op in der velt.
zayn bleykh *ponim, zayn *halboshe, mshteyns-gezogt, un dos gantse oyszen zayns hobn oysgerisn, *soyne-Tsien, a shtik harts.
men hot gezen funem kukn zaynem fun der vaytns oyf *Refoeln.
vi shtark lib er hot im, vi er klept in im mit ale zayne *eyvrim, mit layb un lebn vi tsu a taten.
Refoel hot gefilt epes a shuldikayt akegn dem orem kind, nebekh, far im epes tsu ton, un forgenumen bay zikh mit im zikh optsugebn, makhn im far a shtikl mentshn.
nor di gesheftn zayne un *Khantse hobn im fardreyt dem kop azoy, az far dem oreminkn, nebekh, iz im nisht geblibn keyn pitsl tsayt, un flegt baym dermonen zikh a mol in im alts opleygn oyf shpeter, shpeter, biz er hot in gantsn on im fargesn.
atsind hert er, vi der taptshan dort skripet, dermont er zikh on Hershelen, un dos harts farloyft im mit blut - oy, gor aroys mir funem zinen!...
oy, a *rakhmones!...
dos elnte, bludne shefele iz gekumen tsu mir in shtub betn hilf, un ikh hob mikh oyf im *afile nisht arumgekukt!
ot azoy denkt *Refoel, un dos gevisn paynikt im: a, du sheyner mentsh!
a guter, a voyler, a *bal-rakhmim nor mit dem moyl un ton nisht oyf a hor.
azoy zayt ir ale, fayne layt, *bale-toyves, farzorger!
vi bald epes a gesheftl, vert aykh farshtokt dos harts;
vi bald epes *negeye ayere *kheftses, geyt aykh shoyn keyner nisht on;
vi bald ayer *nefeshl, meg yener khotsh di *kapore vern.
komedyantn zayt ir, fokusnikes, onshteln-makher - *reshoim mit shteynerne hertser, kuperne shterns un glezerne oygn!...
der taptshan beyzert zikh, krekhtst, dos gevisn pikt: pik - pik, *Refoel varft zikh, un dos betl - rip - skrip! - -

dos zibete kapitl

- oy, Glupsk, tfu zol zi vern!
hot *Refoel zikh tsebeyzert, oyfkhapndik zikh vi a fardulter, shtark dershrokn, nokh dem az er hot a bisl ayngedremlt un bald take mit *kas oysgeshpign.
tsu di oyern iz im fun der gas gants daytlekh shoyn gekumen a shpiln fun a fidele, a raysn-zikh fun a fleyt un a geklaperay fun a poyk oyf vos di velt shteyt - nu, a Glupsk, a *mehume oyf ir!
tog vi nakht iz hu-ha: kling-klang - *sreyfes!
hots-hots - *khasenes!
khap-lap - *ganovim!
nito eyn minut *menukhe, fi, keyn guter zol zi nit kenen!...
dem *emes muz men zogn, hayntiks mol iz *Refoel akegn Glupsk umgerekht geven, biz aher hobn di *sreyfes ire, di *khasenes un *gneyves im nisht geart.
zi hot gemegt brenen tsen mol a nakht;
der gevald-glok hot zikh gemegt klingen, di keslpoyk klapn, *baganvete gvaldeven tsezetsterheyt, un er hot zikh geton zayns - geshlofn zeyer fayn;
gants *poshet, vayl er iz dermit shoyn geveynt gevorn, un dul, krank, *kholile, hot es im nisht gemakht.
nishmer vos?
im iz nit gut geven grod oyfn hartsn, fun a mindster zakh epes nisht azoy, iz er gevorn oyfgebrakht.
hot er es atsund tsu Glupsk, nebekh, oysgelozt.
Refoel iz bald arop funem geleger, geefnt a fentster un zikh geshtelt aroyskukn oyf der gas.
a frish morgnvintl hot a bloz geton *Refoeln glaykh in *ponim arayn, im geglet, gekusht di bakn, di oygn, zikh geshpilt mit di hor un opgefrisht im dem kop.
in droysn iz tunkl-hel, der himl in *mizrekh-zayt iz roytlekh farfarbt, vayter a bisl shimert oyf im epes a blaser flek - a *simen fun der *levone.
s'iz an oysmishenish fun tog un nakht, a blozenish bay zeyer bagegenen zikh.
men shpirt, az di zun iz shoyn nit vayt, ot-ot tut zi zikh a vayz, ot-ot iz zi do mit ir *koved aleyn!
dos zogn di shvelbelekh, vos zenen, koym geefnt di oygelekh, aroys fun di nestn un shvebn, dreyen zikh mit a *shire in der luft, un dos zogn oykh di *kle-zmer do, oyf der gas, vos firn akegn tog op aheym, geveyntlekh, *mekhutonim nokh der *khupe-vetshere, mit dem umetikn, gants Glupsk bakantn *nigndl.
es geyt zikh pamelekhn a dar-bleykh yidl, fun yene *mine yidelekh, vos voynen ongeshtopt tsen in eyn shtibl, mshteyns-gezogt, dort ergets in a hinter-gesl - oreminke, opgerisene, dershlogene, derniderikte, oyf velkhe es ligt a barg *more-shkhoyre un tsitern fray dem kop oyftsuheybn.
atsund geyt es zikh, ot dos yidl, hoferdik, breytlekh, *bigrande, ongeton *shabesdik, in shikh un zekelekh, dos kepele farrisn, di hentlekh farleygt ahinter untern mantl, farnemendik tsu beyde zaytn di poles, un lozt zikh onton *koved.
kle-zmer arbetn geshmak oyf di *keylim, yingelekh in spentsers, hintn mit aroysgeshtekte hemdlekh, loyfn foroys;
a yidene in a yupe oyf eyn arbl, farshtekt dem fartekh, di ekn funem kopntikhl tselozt, hetsket zikh *byekhides, far zikh aleyn, di fraye hant in der hoykh mit epes a *min noztikhl, un dreyt zikh, plontet zikh far di fis, lebedik, freylekh!
epes a katoves, dos firt men op aheym mit a marsh, durkh ale hoyptgasn, a *kabtsn mitn vayb, tsvey fayne *mekhutonim - loz Glupsk nit shlofn, loz zi nisht krank zayn oyfshteyn, *nishkoshe, un visn!...
*Refoel farkrimt di noz mit a zoyere mine, er iz, *a ponim, mit dem tararam nisht tsufridn, fun zaynet vegn volt gor keyn umglik, *khas-vesholem, nit geven, az yene *mekhutonim voltn gegangen mit di fislekh shtil aheym on a kapelye, *nishkoshe!...
er dreyt avek fun zey dem kop, kukt in gas, un di *yefe-fie, Glupsk, antplekt zikh far im gants ofn in ir geshtalt, *mekhile, vi zi zet oys in der fri.
di rinshtoklekh un di "shmekndike parfumes", vos men hot fun di hayzer aroysgegosn nekhtn bay nakht, gibn di "shmukht".
di hayzer, fest tsugemakht fun droysn mit di lodn, hobn *a ponim gor epes vi groyse mistkastns, far di tirn gefint zikh fun *kol tev:
beyner, breklekh un ale *mine zakhenishn fun *balebatishkayt.
khazeyrim, *negidim tsvishn di *beheymes, vos zeyer *parnose gefint zikh far zey genug, iber-genug umetum, zey esn do funem greytn shtark fartift in der *akhile un khromken far groys *tayneg.
hint, *kabtsonim, on shteln, on *parnose, *peygerndik, nebekh, far hunger, dare khortes, kalikes, drabes fun *kol-haminim, nishtern in itlekhs vinkele, shnorn, zukhn dos shtikele broyt.
kumt a hintl, shtekt arayn di noz dort, vu a *khazer arbet in *eysek, gebndik im *beshas mayse ontsuherenish mit a bis in oyer, fardrist es yenem shtark un tut a khryuke, efnt der a moyl un bilt mit *azes im akegn, loyfn zikh tsunoyf a pekl bilers un es vert a geshleg iber a beyndl, a raysenish, a baysenish - an aroyskhapenish funem moyl eyner baym andern.
oykh vorones, *ganovim, *kol-boynikes, shpatsirn zikh dort arum, shtark oysn epes tsu dertapn.
eyne fun zey shtelt zikh a *khazir oyfn rukn, shtrekt oys dos heldzele, kukt *mamzeyrish in der zayt mit eyn oygele, vi yener poret zikh in a bergl mist, un koym hot er epes gefunen, shpringt zi puts arop, khapt di *metsie un flit dermit geshvind avek.
ki "federn" zikh oyfshteyn fun zeyere gelegers oyfn gas *kilkhoykh-hashor, lekn zikh hintn-arum aleyn mit der tsung, oder kratsn zikh, raybn zikh, vi der shteyger iz, bay a vant, un lozn zikh, vi gute *balebostes, geyn, shmekn, zukhn *metsies in mark, vos der oybershter shikt tsu: a shtroyele, a heyele iz oykh *skhoyre far zey.
der Glupsker mark in der fri mit zayne *mine bashefenish, firfisike *beheymes, mit ale zeyere geng, zeyer khapenish un yogenish in der *parnose - hot *Refoeln zikh forgeshtelt gor epes take vi der *yarid fun di tsveyfisike zindike *nefashes, mit dem gantsn handl, mit dem shvindl, hokus-pokus, shakher-makher.
er shteyt tsetrogn fartift in di gedanken, un *meshune-vilde *bruim, firfisike un tsveyfisike, farbaytndik zikh eyne mit di andere mit zeyere *penimer, dreyen zikh far im *meshugenervayz, oysgemisht ale in eynem.
a klap in dem *foder-kheyder brengt aroys *Refoeln fun zayne gedanken.
er horkht zikh tsu mit eyn oyer.
un in kop pikt im Hershele.
- o, Hershele! - trakht zikh im far groys *rakhmones - s'iz *avade funem shlof...
er hot, vi ikh, di gantse nakht keyn oyg nisht tsugemakht.
vos zol es zayn?
efsher iz er epes nisht gezunt, oder *efsher zogt im dos harts, az dos onhaltenish zayns, mshteyns-gezogt, oyf mir iz an oysgeblozn ey, ver veyst, vu ikh vel *megulgl vern, un er farlirt ot-dos nakhtleger do...
umgliklekh kind, az in aza vist bankbetl bashteyt dayn glik!
gey nokh dem zog: vos gut, vos shlekht...
ale mentshn zenen fun eyn teyg geknetn, un dokh vi farshidn zey zenen in zeyere baderfenishn tsum lebn!
yenem iz der grester palats eng, dem andern - genug a shtikl ort, vu anidertsuleygn dem kop...
eyn boym mit eyne bletlekh, di zenen frish, grin, haltn zikh fest, yene - gel, dar-kvar, faln, voglen, nebekh, funem vint zikh elnt arum...
o, elnt *yoseml, o, farvoglt kind!
un vi *Refoel trakht do, azoy hert zikh vider a klap shoyn a greserer, a shtarkerer, epes vi baym efenen zikh a fentster mit impet, derbay lozt zikh hern Hersheles a geshrey nor in eyn otem:
- zi!... s'iz zi, zi!...
az *Refoel iz nisht toyt - nisht lebedik arayn in *foder-kheyder, iz Hershele shoyn dort nisht geven.
er iz durkh dem fentster aroys raptem oyf der gas.
Refoel zet im fun der vaytns yogndik zikh flink nokh di *mekhutonim un farshvundn-verndik bald mit zey in a gesl.

dos akhte kapitl

di meklerin, vos iz avek mit Beylen fun der zorgbank, hot zi farfirt fun dort glaykh tsu zikh epes in a vist shtibl, ergets in a farlegn gesl, unter aza oysred:
- du, meydele, blayb zikh dervayl ot-do bay mir, un ikh vel mir a gey ton oyf eyn fus a shmek gebn tsu der *baleboste, bay velkher s'iz do far dir an ort. blayb, kindenyu, un ru zikh take dervayl oys.
in *ponim derkent men dikh, az du bist, nebekh, mid funem veg, gekumen, dakht zikh, hostu gezogt, fun Kabtsansk?
- fun Kabtsansk, entfert Beyle: haynt ersht gekumen.
- *avade a vild fremde do, keyn *korev, keyn *goyeyl, ha?
- yo, elnt vi a shteyn.
- zestu, vi Hodl di meklerin treft!
ver s'iz sheyn, un ikh klug.
hob ikh dir gezogt, ha!
nu, gleyb-zhe mir atsind, az der eybershter vet helfn.
es vet, *im yirtse hashem, vi der morgn-shtern shaynen dir dos *mazl, vest lebn in fil glik un *nakhes, *omeyn, *reboyne-shel-oylem!
Kabtsansker meydlekh giltn zeyer shtark do, abi nor keyn *naronim nit, vert oys zey layt...
ha, vos hob ikh gevolt?
dos gedekhtenish iz mir oyf der elter, nisht far dir gedakht, a bisl geshvert.
vos bay mir in eyn oyer arayn, geyt funem andern aroys - yo, zikh dermont!...
dermon mikh, hob ikh gevolt zogn, vi, hostu gezogt, heystu?
- Beyle, yo Beyle! sheyn, on *ayn-hore, bistu, Beyle.
gor keyn *mayse nisht.
keyn nar bistu *mekhuyev oykh nisht tsu zayn, - makht Hodl, batrakhtndik Beylen fun oybn biz arop mit a shaynendik *peniml, un a knip gebndik zi in bekele: - *skhoyre!... ikh meg shvern Beylenyu, du bist hungerik.
zet nor, oy, a veytik iz mir, vi bleykh zi iz! yo, hungerik?
zog-zhe, *neshome mayne, zog, zog!
Beyle hot take dem gantsn tog funem frimorgn, ven zi iz gekumen keyn Glupsk, biz itst nokh in moyl gor nisht gehat, nor zi hot zikh geshemt zogn "yo" un geshvign.
- shvaygn heyst geredt.
o, Hodl, *nishkoshe, veyst!
veyst yenems farborgene gedanken, ikh ken, *nishkoshe, di meydelekh.
yidishe tekhter zenen shemedike, bazunders ot di kleyn-shtetldike, dos shemen-zikh zeyers iz ober take nor an *akshones, fe, kh'lebn, a *miese zakh ot dos *akshones!
vil men visn a *tam fun lebn, vos heyst azoyns gelebt, iz di ershte zakh - in dr'erd arayn dos *akshones!
gedenk, tokhter, mayne verter, vest mikh a mol far zey bentshn...
ot vel ikh atsund a shprung ton dir epes koyfn.
biz varmes bay undz iz nokh lang tsu vartn.
der man mayner dreyt zikh a gantsn tog arum in mark, zukhn *parnose.
di yinglekh zitsn fun fri biz nakht in *kheyder.
tsvey meydlekh mayne dinen, eyne bay a hoybn-putserin, - di andere bay a neytorin.
halevay zeyer *mazl oyf dir gezogt gevorn!
sheyne, gute, oysgekokht mit itlekhn, nishto bay zey keyn pitsl *akshones.
layt kveln fun zey gor on - gerotn take in der mamen zeyerer moydvayz...
esn mir varmes heyst es, ersht bay nakht.
ot vel ikh a shprung ton! -
azoy lozt oys Hodl dem *shmues un vert bald antrunen.
"a *tsadeykes, kh'lebn, di Hodl! - trakht bay zikh Beyle - zi aleyn, vi in shtub do zet oys, iz, nebekh, orem, un zorgt zikh azoy far mir vi a mame, epes gor a diment, a gute, gor on a gal, got *borekh hu meg ir far ir gutskayt batsoln!".
un az Beyle trakht do azoy, batrakht di shtub, altsding dort, dankt un loybt zayn libn nomen far di groyse *khasodim zayne mit dem elntn, vos hot zikh derbaremt un tsugeshikt ir aza, aza gute *koshere *neshome, - kumt on Hodl un leygt anider far Beylen oyfn tish a gants pekl shpayz mit zise reydelekh.
- es, Beylenyu!
ot hostu dir a knebele, a retekhl, a grin ugerkele.
es, *neshomenyu, zolst mir gezunt zayn!
ikh vil funem gantsn hartsn, vil ikh, az du zolst esn un a sheyn *ponim hobn.
a meydele badarf zikh tsu lozn voyltog, *hanoe hobn in dem lebn.
ikh moydvayz hob ikh mikh nisht opgezogt fun keyn zakh, vos dos harts glust.
ay, hob ikh es gelebt!...
zay-zhe, Beylenyu, a lebedik meydl un nisht gezorgt!
loz zikh got zorgn!
es, Beylenyu!
- tsu vos, kh'lebn, zolt ir zikh azoy *matriekh zayn? - makht Beyle un kveynklt zikh tsutsurirn tsum shpayz, vos far ir: - bin gor nit azoy hungerik, bin ikh.
un far vos zolt ir zikh oyf mir azoy oysbrengen?
- reyd nisht, ikh bet dikh, keyn narishkaytn, a meydele badarf esn, zog ikh dir, nemen oyf zikh layb un a sheyn *ponim hobn, andersh ken men zikh nisht vayzn far layt.
un iberikns, breyngstu mir gor nisht oys, est nisht mayns, vi dir dakht zikh, du est frier gots un dernokh dayns.
az got vet helfn, du dreyst zikh arayn ahin oyf dem ort, vu ikh vil dir farzorgn, vestu mir, *nishkoshe, optsoln mit dank.
loz-zhe zikh nisht betn, narele, un es.
genug *getaynet, nishto mer keyn tsayt.
atsund badarf ikh geyn, vegn dir take, in a guter *sho.
Hodl iz bald take avekgegagngen, un Beyle hot zikh genumen unterlenen dos harts mit apetit, zeyer tsufridn, vos dos *mazl hot ir gedint tsu bagegenen zikh, bald bay ir onkumen aher, mit aza rimendiker yidene, bay velkher zi iz farrekhnt vi an eygn kind.
geshtert di freyd hot ir dos nor, vos di mame in der heym dort veyst es nisht, un trakht *avade iber vegn ir, der guter yor veyst vos azoyns.
es git ir a tsup baym hartsn, dermonendik zikh on di ale libe in der heym, un trakht bay zikh mit a zifts: oy, vos tuen zey, nebekh, vos makhn zey dort?
zi trakht un shtelt zikh for dos shvere bitere lebn in der heym.
di mame iz geeltert, geboygn, nebekh, far der tsayt;
zi geyt in aker fun fri biz nakht un firt a lebn, mshteyns-gezogt, in *dakhkes, in noyt, keyn gute *sho hot zi nokh, nebekh, nit gehat...
der tate horevet, rayst *krie oyf dem shtikl trukn broyt.
nokh gut, az s'iz khotsh do a pisner kolish, oder a tepl kartofl fun der gantser mi, a mol kumt er aheym leydik mit a farklemt harts - un s'iz dos oykh nishto.
di letste tsayt iz er, nebekh, oysgedart, vi ayngeshrumpn gevorn, krank, tsebrokhn.
koym vos di *neshome halt zikh in im...
di kinderlekh, oy, az okh un vey!
farvist, nebekh, izzeyer lebn, farfintstert zeyere yunge yorn!
zey esn keyn mol zikh zat nisht on, hobn nisht oyf zikh keyn loyt fleysh, nor hoyt un beyn...
oy, vos tuen zey, nebekh, vos makhn zey dort?
es shtelt ir zikh oykh for dos avekforn irs fun der heym.
okh, vi vey-un-vind der mame iz geven tsu sheydn zikh mit ir kind!
di mame flatert, tsitert, iz toyt mit ale *eyvrim, s'iz ir shver ayntsuhaltn zikh - un ale veytikn, vos ir hot, fun gants lang biz atsund, zikh ongeklibn oyfn harts, gist zi es oys in heyse blutike trern.
der alter, tsebrokhener tate makht zikh *kloymersht harts, gezegnt zikh mit ir shtil, kurts - un inveynik kokht zikh im iber dos bisl blut, er iz bleykh, tsetrogn a shrek.
ir sheydn zikh iz baym gantsn hoyzgezind geven a ris funem hartsn.
dos shtelt zikh itst Beyle for, filt, vi dos harts geyt ir oys nokh di ale libe ire, un trakht: oy, vos tuen zey, nebekh, vos makhn zey dort?
oreme-layt, *a ponim, hobn oykh a *neshome, eltern tsu kinder, kinder tsu eltern un dos hoyzgezind tsvishn zikh filn oykh libshaft eyne tsu di andere, *efsher a mol nokh mer vi bay yene farmeglekhe.
es rukt zikh on oyf Beylen a volkn *more-shkhoyre, ot-ot, filt zi, brekht ir dos harts un es tut zikh a gos a *mabl trern.
nor fun a vinkele dort in ir *neshome shaynt aroys, vi a likhtiker shtral, di hofnung, shlogt zikh durkh tsvishn di gedikhte volkns *more-shkhoyre, un roymt ir ayn gute zakhn - freyd, *nakhes oyf shpeter, *im-yirtse-hashem, az got vet ir helfn zikh shteln do oyf dem gutn ort, durkh der *kosherer *neshome, Hodl di meklerin.
avekdinen a tsayt un tsunoyfshlogn etlekhe groshn, vet zi es in gantsn aheym opshikn, oder zi aleyn vet gor aheym tsurikforn, breyngen itlekhn a *matone, vet helfn der mamen in der *balebatishkayt, un lebn in fil guts in eynem mit di eltern, zoln gezunt zayn.
mit azelkhe treystn farvigt Beyle di hofnung, es klebn zikh ir di oygn, zi shpart zikh tsu oyf a hart bank-betl, dremlt, un es dakht zikh ir in *kholem - betgevant!
tsvey iberbetn, kishns groyse un kleyne a gantser turem.
oykh a sheyne garderobe - zi hot, heyst es, *lemazl *khasene!
ver *khosn, vu *khosn?
fregt zi *bekheyrem, nor s'iz a kushenish, a tupenish, a shtupenish fun ale zaytn, eyn *kol: *mazl-tov dir, Beyle, *mazl-tov, *mazl-tov!...
di zun hot zikh gezetst, in shtub iz tunkl, un Beyle shloft geshmak.
oyfn pripetshikl brent a fayerl.
nase shpendlekh a por knakn, reykhern, blozn zikh, tuen dernokh a flaker, blozn zikh, tuen dernokh a flaker, blozn oys a *tkie gdoyle - puf-puf, aroysshtekndik di lange fayerdike tsinglekh.
un khapn arum a kokhndik tepl, vos sheptshet, ploydert epes oyf zayn *min *loshn.
Hodl shept op fun oybn mit a hiltsernem lefl un firt a shtil geshprekh mit ir man, vos shteyt ongeboygn ir bay der zayt, aroyfleygndik itlekhs mol a finger zikh oyf di lipn.
- sha, bren vi a fayer, shepelyave piskele!
ot iz er shoyn gekumen, di sheyne *tsure mit dem gefayftn *loshn zaynem: shisha - shushi - beyzert zikh Hodl oyf dem man shtilerheyt, shtark oyfgebrakht, nokhkrimendik zikh im vi er redt shepelyave - krank bist du, host nit keyn *koyekh tsu reydn shtiler a bisl, nisht fayfn un oyfvekn zi funem shlof, du herst, shmendrik?
- a *shayle a bishl tsu ikh her. vos den?
tsu-vos? zog-zhe mir, iz dosh *sies makhn, nist soyn take firn zi ahintsutsu, soyn, on *sum *sies? - roymt Mendye, shtark onbeygndik zikh, Hodlen in oyer, shtil vi nor meglekh.
tsu zayn umglik ober zenen di zuzhendike *oysyes, vi a "*Shin" a shteyger, im aroys funem moyl mit a fayf.
es hot im nokh gefelt take a por federste tseyn oykh, vos on zey muzn azoyne *oysyes aroyskumen gefayft.
un, *mayse-sotn, zenen im arayngefaln in moyl *davke azoyne zuzhendike *oysyes vi a "*Shin" a shteyger, vi dem *oylems vertl take: az got vil shtrofn an *am-horets, shikt er im tsu a *posek in moyl.
dos heyst, a grober yung shit in *shmues mit *psukim, vos kumen oys lemeshke.
- ay, in dr'erd arayn, vi er hot zikh es a bisl tsefayft, tseshushket! - shilt Hodl oyf a shushkendikn *kol shtil mit dem gantsn *koyekh farbaysndik di lipn, un di oygn farloyfn ir mit blut - far vos, fregstu, nisht firn zi ahin haynt bald take?
beheyme! nokh kenstu zi nisht, di *kolboynitse, vos far a groshn vet zikh beyde oygn aroysnemen!
lozn ir take di oygn aroyskrikhn biz zi vet mikh zen mit mayn *skhoyre bay zikh!
hayntiks mol loz ikh mikh, *nishkoshe, shoyn nisht mer shpayen in der kashe, sha, shlog mikh nisht iber.
vos, *goylem, hostu oysgeshtelt dayne kelberne oygn oyf mir azoy?
horkh beser, shmendrik, un shvayg.
- svayg, svayg! veysh nisht mer vi svayg.
vos-zhe iz *berosh azoy dosh stikenish? - shushket Mendye dem vayb in oyer arayn.
un far tsufil ophitenish farplontert zikh im di tsung, farbayt a *Shin oyf a *samekh, a *samekh oyf a *Shin, un es kumt oys nokh erger gefayft.
- tfu! - shpayt Hodl oys, a makh gebndik oyf dem man mit dem lefl - a fayfn a bisl! o - a farfayfenish zol oyf dir kumen, *reboyne-shel-oylem!
zolst fayfn, fayfn... nu, shmendrik, du horkhst?
dos meydl dort shloft.
sha! zi zol zikh nisht oyfkhapn un hern...
nokh a *tam hob ikh, vos ikh ayl mikh: loz zi a tsvey, dray teg blaybn bay undz do, unterpileven zikh a bisele, nemen oyf zikh layb, *nishkoshe, a gendzl az men shtopt, git es dir shmalts.
ot hostu tsvey *taymim, tsvey *makes dir!
un der driter *tam treft iber ale andere - a drite *make dir a groyse derfar, vos du host a katsnkepl un fargesn, vos *Nakhmen-Traytl shraybt in dem brivl.
Nakhmen-Traytl bet sheyne *skhoyre, az er vet in gikhn kumen - zol bay mir do zayn greyt fartik, es zol nisht feln nisht mer vi ontsukukn zikh un shraybn *tnoim, *kedey er zol do nisht lang farzoymen un bald take kenen mit der *kale, mshteyns-gezogt, avekforn ahintsu, vuhin er fort ale yor mit der *skhoyre zayner un fardint a shtik gold.
du veyst dokh, az *Nakhmen-Traytl batsolt *tomid *shadkhones-gelt mit der fuler hant.
iber ale *akhsanyes hob ikh haynt zikh gedreyt, gezukht, tomer iz er gekumen.
morgn zolstu geyn zukhn im, shmekn vi a hunt, atsund farshteystu shoyn, *beheyme?
vosh-zhe iz azoynsh nisht tsu farshteyn?
zogt men esh frier aroysh *befeyresh un sa - sha - lozt oys Mendye mit a langn fayf.
- atsund, shmendrik, megstu shoyn a *mise meshune aynnemen, di *kapore vern far *kol Yisroel... oyfgevekt! - makht Hodl, farkrimendik zikh oyf dem man shtark beyz, un loyft tsu bald take tsu Beylen in gantsn vi ibergebitn gevorn, mit a freylekh-shaynendik *peniml un a zis shmeykhele oyf di lipelekh.
- a guter oyfshtand oyf dir, Beylenyu!
host, on *ayn-hore, zikh gut oysgeshlofn?
nu, genug geshlofn.
tsayt esn.
Mendye! - tut Hodl a zog tsum man, epes azoy frayndlekh, gut, nor *mekhaye - gey Mendye leb, ruf arayn di kinderlekh.
zay a *balebos, Mendyenyu, makh dem hering, shnayd on broyt, un ikh vel mir dervayl oyf a kleyn *regele a gey ton tsum tepl, es zol nisht tsugebrent vern, du kenst nokh mir, *khas-vesholem, gebn *get on *ksube...
Hodl hot baym tish Beylen untergetribn alts: "loz zikh nisht betn, es, loz dir voyl bakumen!"
makhn ir groyse hofnungen, az ot bald vet zi mit dem oybershtns hilf oyfgerikht vern, zikh in a shmalts-grub araynkhapn, oyf a gut ort, *nishkoshe.
oyf dem *smakh hot Beyle baym tish zikh voyl geton un zikh geleygt shlofn mit a gring gemit.

  --> dos finfte bukh